جستجو در تالارهای گفتگو

سیاری از متفکران معتقدند وجود شر خواه قابل پاسخ و حل باشد یا نه، یکی از اشکالات اساسی خداشناسی و نقضی بنیادین بر علم و قدرت مطلق خداوند خواهد بود. اما گروهی دیگر از معاصرین و متفکران حوزه فلسفه دین، از ناسازگاری منطقی درباره شر سخن گفته و مساله منطقی شر را مهم ترین بحث در موضوع شر تلقی کرده اند. اینان تصریح دارند که تحلیل مساله شر علاوه بر اینکه نشان می دهد باورهای دینی فاقد تکیه گاهی عقلانی اند، آشکار می کند که میان باورهای دینی، ناسازگاری منطقی وجود دارد. گروه سوم تاکید می ورزند که وجود شر به مثابه نقضی علیه خداوند، مساله و مشکلی به مراتب دشوارتر از ناسازگاری منطقی است. هیچکس نمی تواند وجود رنج، سختی ها والم را در جهان منکر شود. خداوند باید یا مانع تحقق شرور می شد یا برای وجود آنها دلایل کافی اخلاقی می داشت در حالی که برای شرور دهشتناکی همچون جنگ های خونین که همه جایند یا قتل عام فجیع انسان ها توسط بمب هسته یی و نظایر آن هیچ دلیل اخلاقی کافی وجود ندارد. بنابراین دو طریق بحث درباره تحلیل مساله شر وجود دارد: ۱) مساله منطقی شر یا مساله سازگاری و ناسازگاری میان وجود خدا و وجود شر. ۲) مساله شر به عنوان نقض یا دلیل علیه وجود خداوند. تمام متفکران و فیلسوفان اسلامی از جمله سهروردی طریق دوم را در پیش گرفتند و کوشیدند تا به شیوه های مختلف به آن پاسخ دهند. البته این امر به مثابه انکار یا عدم اهتمام و احاطه به شیوه نخست نبود. نگارنده معتقد است طریق نخست در درون طریق دوم قابل بررسی و مطالعه است؛ لذا اکثر فیلسوفان، پس از ارایه راه حل مساله شر تصریح کرده اند که میان وجود شر و وجود خداوند می توان جمع و سازگاری ایجاد کرد. عمده راه حل های فیلسوفان اسلامی و سهروردی توجه به نظریه عدل الهی بود، گرچه باید توجه داشت که از دو قسم دفاع مبتنی بر خیرهای برتر و دفاع مبتنی بر اختیار، قسم اول را ترجیح دادند و سهروردی اکثر مباحث خود را بر همین قسم استوار ساخته است. وی ابتدا به بررسی سرشت و ماهیت شر پرداخته، سپس دیدگاه تقسیم گرایانه ارسطو را ارزیابی کرده، و سرانجام نظریه خیرهای برتر را به روایت های گوناگون از جمله رابطه لزومیه میان شر و خیر، معلول جهل بودن شرور، جبران شرور توسط خیرهای برتر، تکامل و شکوفایی خیرات در پرتو شرور، مورد بررسی و دفاع قرار می دهد. تردیدی نیست که بررسی و پژوهش در اندیشه سهروردی در مساله شر از دشواری خاصی برخوردار است. همه فیلسوفان اسلامی بخش خاصی از آرا و آثار خود را به مساله خیر و شر اختصاص می دهند. اکثر ایشان این مساله را در بخش پایانی کتب فلسفی خود یعنی مبحث الهیات طرح می کنند. این درحالی است که آرای سهروردی در موضوع شر است. شاید علتش آن باشد که اساس فلسفه وی نور و ظلمت یعنی خیر و شر است. لذا باید انتظار داشت وقتی او از نور، نور الانوار، انوار قاهره و انوار مجرده و نیز مباحث فرشته شناسی و غواسق و هیئات سخن می گوید از خیر و شر بحث می کند که در این صورت پراکنده بودن مباحث امری متعارف به نظر خواهد رسید. به هر روی گونه شناسی آثار سهروردی در مساله شر، شاکله صحیحی از پراکندگی دیدگاه وی در موضوع شر را در کتبش آشکار خواهد کرد. سهروردی در آثار خود می کوشد تا هر دو نحو از بررسی شر را مورد توجه قرار دهد. وی با اثبات علم و حکمت مطلق خداوند، نشان می دهد که وجود شر ناسازگار با آن نیست. سهروردی با ارجاع شر به شر جزیی، ثابت می کند که عدم وجود این نوع شر با مصالح و حکمت الهی منافات خواهد داشت. به علاوه سهروردی عالم ماده را ممزوج به شر جزیی دانسته و معتقد است که سلب شر از عالم طبیعت به مثابه تغییر ذات یا سلب ذاتیت شیء از خودش (جعل الماء غیر الماء و جعل النار غیرالنار) است که محال است. سهروردی نه تنها ناسازگاری ای میان وجود شر و علم و قدرت خدا نمی بیند بلکه در حکمه.. الاشراق تصریح می کند که خداوند نمی تواند، حسب رحمت و حکمتش، به خاطر شر جزیی از مصالح و خیرات کثیر یا کلی، اهمال و صرف نظر کند. همچنین سهروردی وجود شر را نقضی علیه خداوند ندانسته و با ارجاع شر به امر نیستی به اثبات آن می پردازد. سهروردی با تعریف ماهیت شر به نیستی یا نیستی کمالی از کمالات علاوه بر آنکه بر مساله دشوار ثنویت غلبه می کند، شر با بنفسه قابل جعل و آفرینش نمی داند. شر مجعول بالذات نیست تا نقضی علیه وجود خدا باشد. شر تنها در صورت تصادمات یا نسبت به شخص، شر تلقی می شود در حالی که ذاتش من حیث ذات خیر است. مثال های مهم سهروردی آب، آتش و نفس انسانی است که به ذات ها خیر هستند، اما در نسبت و با ملاحظه با منافع شخص، ممکن است شر نامیده شوند، وی با همین رویکرد شر ذاتی را انکار و شر نسبی را اثبات کرده که خود ابتکاری برجسته تلقی می شود. سهروردی پس از آن نظریه خیرهای برتر را بررسی و از آن دفاع به عمل می آورد. نکته مهم در اندیشه سهروردی قول به خیرهای مراتبی است که با توجه به تشکیل نور در اندیشه وی قابل دفاع است. منبع