رفتن به مطلب

اصول دوازده گانه خوشنویسی


Mohammad Aref

ارسال های توصیه شده

اصول دوازده گانه خوشنویسی اصولی هستند که حدود ۱۰۰۰ سال می باشد قواعد کلی خطوط اسلامی به خصوص خطوط ششگانه و خط نستعلیق را تشکیل داده اند.ابن مقله با تصحیح و دسته بندی خطاهایی که بین خوشنویسان آن زمان رواج داشته و نوشتن قواعد و قانون مند کردن آنها این اصول را به وجود آورده است.

 

ابن مقله شیرازی قواعد خوشنویسی را در رساله.ی خط و قلم بیان کرده.است. وی قواعد خط را به دودسته تقسیم کرده.است:

 

۱- حُسنِ تشکیل (اندازه و بهره.ی هر حرفی از حیث سطح و دَور، بلندی و کوتاهی، باریکی و کلفتی، راستی در حالت عمودی و افقی و مایل، حرکات قلم) که قاعده.ی «اصول» و «نسبت» از آن پدید می.آید.

 

۲- حُسنِ وضع (چگونگی پیوند دادن حروف پیوندپذیری و باهم آوردنِ حروف منفصل و طرز مجاورت کلمات و نظام سطرها و تناسب مدها(کشیدگی.ها)) که قواعد «ترکیب» و «کرسی» از آن.ها استفاده می.شود. بعد از ابن مقله خطاطان دیگری نیز به تدریج این اصول را بسط داده و در هشت یا دوازده قاعده و بیش.تر تنظیم کرده.اند که چون درک مباحث مربوط به خط و خطاطی مستلزم شناخت آن.هاست که به اختصار بیان می.شود.

 

قواعد اصول در خوشنویسی یعنی حُسنِ نگارش مفردات حروف از الف تا ی و استحکام و اعتدال آن.ها از جهات قواعد و اصول بشرح ذیل می.باشند:

 

۱ – قوت: استفاده.ی صحیح و به کاربردن جزیی از دم قلم بر سطح کاغذ یا همه.ی نیروی خود در وسط و انتهای مدها و وسط دایره.ها و سریال و «ف» و «ق» و «و» و غیره.

 

۲ – ضعف: به کاربردن جزیی از دَمِ قلم و نیش آن در آغاز و وسط اکثر حروف و در انتهای آن که موجب نازکی می.شود.

 

۳ – سطح: حرکاتراستی که با قلم در خط پدید می.آید، اعم از افقی، عمودی و مایل، سطح نام دارد و چون این حالت در پایان مدهای کامل اصلی و برخی مدهای زاید و عارضی بیشتر به ظهور می.رسد، سطح را غالباً مخصوص این نوع حرکات افقی شمرده اند.

 

۴ – دَور: یعنی گردش حروف که در دایره.های معکوس و مستقیم و در سرِ «ف» ، «ق» و «و» و مانند آن به وجود می.آید و حالتی است برخلاف سطح. در ایجاد دَور قلم بر حسب استادی و هنر خطاط به نرمی و گرمی به گردش در می.آید.

 

۵ -صعود: «صعود حقیقی» یعنی راست بالابردن الف.های آخر و لام وسط و کاف آخر در کلمات. «صعود مجازی» بالابرگدانیدن انتهای دوایر حروف است وقتی قلم به حالت دور در گردش است.

 

۶ -نزول: «نزول حقیقی» در الف و لام و کاف مفرد و لام کاف اول و دنباله.ی میم مصداق پیدا می.کند.

نزول مجازی در اوایل دایره.ها و آغاز برخی مدها و سرکش. کاف و گاف و امثال آن. در صعود و نزول حقیقی باید حروف مشابه به موازات هم نوشته شوند.

 

۷ -سواد و بیاض: رعایت و سنجش سیاهی خط و پدید آمدن آن سفیدی است که در حلقه.های برخی حروف مانند: صاد، ضاد، طاء، ظاء، فاء، قاف، عین، جیم.، هاء و غیره پدید می.آید.

 

۸ -ارسال: آزاد رهاکردن قلم است. در نوشتن برخی حروف مانند: راء، میم و واو مسطح، تاء و نون دراز، برخی از حروف شکسته و امثال آن، سلطان آن، سلطان علی مشهدی معتقد بوده.است که «ارسال» در خط نستعلیق مصداق ندارد.

 

۹ -قاعده ی نسبت یا تناسب: یعنی حروف هم.جنس و شکل.های مشابه، اعم از مفرد یا مرکب، در همه.ی موارد به یک اندازه و برابر هم باشد.

 

۱۰ – قاعده ترکیب: آمیزش هم.آهنگ و دلپذیر حروف، کلمات، جمله.ها و سطرها با یکدیگر است به طوری که مجموعه.ی آن.ها از حُسنِ ترکیب برخوردار باشد. رعایت این اصول را در ترکیب حروف و کلمات «ترکیب جزیی» و در جمله.ها و مصراع.ها و سطرها «ترکیب کلی» می.نامند. ایجاد این نظم و ترتیب و اعتدال و خوش.ترکیبی باید در حرف و کلمه، جمله و سطر، سطور و صفحات، فواصل و سواد و بیاض، سنجش قلم با زمینه.ی خط، حُسنِ مجاورت، رعایت کشیدگی.ها و طریقه.ی مرکّبات، کرسی، حرکات (فتحه، کسره، ضمه، جزم، تنوین) و ضوابط (تشدید، نشانه مد، قطع و وصل) تزیینات و نقطه.گذاری مصداق یابد و سراسر خط منظره.ای زیبا و هم.آهنگ پیدا کند. مدها (کشیدگی.ها) که یکی از اجزای قاعده.ی ترکیب و از زیبایی.های خط است خط را از خشکی.ِ عاری می.کند و به آن تنوع و طراوت می.بخشد. خطاط باید جاهای متناسب مد کامل، متوسط و کوتاه را (اعم از مد اصلی یا زاید) بشناسد و به کاربرد مثلاً در خط نستعلیق مد کامل و کوتاه در اول و آخر سطر یا مصراع مجاز است.

بنابر آنچه گذشت قاعده.ی ترکیب در خوش.نویسی بسیار اهمیت دارد و نیز کاری دقیق و دشوار است، خاصه.ی در مواردی نظیر کتیبه.نویسی و گنجاندن جمله.ها در سطحی محدود و معین که مستلزم کمال ذوق و مهارت است.

 

۱۱ – قاعده.ی کرسی: یعنی در نوشتن سطر یا شعر حروف و کلمات، با توجه به خطی مستقیم و افقی که خطاط در نظر دارد (خط کرسی)، طوری نوشته شود که به طور قرینه و معادل یکدیگر قرار بگیرند. این قرینه.سازی در حقیقت مکمل قاعده.ی ترکیب است.

تعداد خط کرسی نسبت به حروف پنج است*:

الف) کرسی اول: سرِ الف، لام، کاف لامی که «راس.الخط» نامیده می.شود.

ب) کرسی دوم: سرِ دال، راء، صاد، طاء، عین، فاء، قاف، واو، هاء.

ج)کرسی سوم: دنباله.ی الف، لام، با و امثال آن، آغاز دوایر جیم، عین، خط آخر از کاف لامی و مسطح.این کرسی را «وسط» نامیده.اند.

د) کرسی چهارم: دنباله.ی دال و راء و سین و صاد و قاف و نون و یاء.

هـ) کرسی پنجم: دنباله.ی جیم و عین و امثال آن. این کرسی را ذیل.الخط خوانده.اند.

بعضی از استادان خط در همه.ی خطوط سه کرس قایل شده.اند: کرسی وسط، کرسی بالا و کرسی زیر، و برخی چهار کرسی را پذیرفته.اند. خط کرسی را امروزه خط زمینه و خط حامل نیز می.نامند.

 

۱۲ – صفا و شأن: این دو اصطلاح صفت خطی است که به مرحله کمال رسیده.است؛ یعنی خطی که به برکت استعداد و قریحه خطاط هنرمند و بر اثر رعایت قواعد، اصول، نسبت، ترکیب و کرسی درجه ممتاز را احراز کرده.است. «صفا» حالتی است در خط که طبع را شاد و چشم را روشن می کند. منظور از شأن آن کیفیتتی است از خط که چون پدید آید خطاط به نگریستن در خط مجذوب شود و خستگی احساس نکند. مزه و اثر خط آن حالتی است که خط با داشتن این ویژگی ها احراز و القا می کند. «شان و صفا» را «رونق و آب» هم گفته اند.

استاد خط با حصول مرتبه صفا و شأن به شیوه ای خاص دست می یابد. شیوه حالت و ملاحتی است برتر از اصول و قواعد یعنی شیرین کاری ها و هنرنمایی ها از نوع گردش های خاص قلمی، بلندی و کوتاهی مدها، گودی و کم عمقی آن ها، دایره ها، تندی و تیزی و ملایمت، خشکی و نرمی، فربهی و لاغری حروف، انبساط و انقباض، صفا و گرفتگی، سواد و بیاض در حلقه ها و گره ها، هم آمیختگی و وحدت میان همه این رموز.

به عبارت دیگر آن رمزهای ظریف و نکته های باریک و ابتکاراتی که سبب جلوه و زیبایی خاص خط یک استاد است و خط او را از دیگران متمایز می کند و صاحب نظران به تشخیص آنها قادرند.

 

منبع: نقاشی خط

لینک به دیدگاه

به گفتگو بپیوندید

هم اکنون می توانید مطلب خود را ارسال نمایید و بعداً ثبت نام کنید. اگر حساب کاربری دارید، برای ارسال با حساب کاربری خود اکنون وارد شوید .

مهمان
ارسال پاسخ به این موضوع ...

×   شما در حال چسباندن محتوایی با قالب بندی هستید.   حذف قالب بندی

  تنها استفاده از 75 اموجی مجاز می باشد.

×   لینک شما به صورت اتوماتیک جای گذاری شد.   نمایش به صورت لینک

×   محتوای قبلی شما بازگردانی شد.   پاک کردن محتوای ویرایشگر

×   شما مستقیما نمی توانید تصویر خود را قرار دهید. یا آن را اینجا بارگذاری کنید یا از یک URL قرار دهید.

×
×
  • اضافه کردن...