مفاهیم رایج در شهرسازی

[Mohammad Aref 120,438]

فضا و تعاریف مرتبط با آن:

 

در ارتباط با تعریف فضا نظرات متفاوتی وجود دارد:

 

• فضا ، مجموعه‌ای از کالبد و محتواست.
  
• فضا ، طرف مشترک طبیعت ، انسان و فعالیت‌های اوست.
  
• فضا در حقیقت فضای خالی میان کالبدهاست.
  
• فضا را تولیدی اجتماعی تعریف می‌کنند که دارای حدود خاص خویش است. اساساً در این مفهوم ، فضا به محدوده‌ای گفته می‌شود که دارای عنصری اساسی باشد که به کمک آن بتواند بین بخش‌های مختلف ارتباطی برقرار کند.
  

 

سازمان فضایی (Spatial organization):

 

عبارت است از ترتیب و نظم واحدهای یک مجموعه مشخص و هدفمند و یا ترتیب و توزیع نظام یافته واحدهای یک مجموعه در فضا ، در راستای عملکردهای عمومی مجموعه است.

 

هر سازمان فضایی دارای اجزای زیر است:

 

• نقاط یا گره گاه ها (شامل روستاها ، شهرک‌ها ، نواحی صنعتی و …)
  
• شبکه ها (ارتباطات زمینی و دریایی و هوایی ، خطوط انتقال نیرو و ….)
  
• لکه ها یا سطوح (سطوح زیر کشت ، جنگل و مرتع ، کوهستان ، بیابان ، دریا و …)
  

 

سازمان فضایی نحوه توزیع و قرارگیری مکانی عناصر کالبدی در یک فضاست.

 

سیستم اساسی در تحلیل سازمان فضایی :

۱- اکولوژیک

۲- سیاسی

۳- اقتصادی

 

معمولاً تحرک و جریان ها ، پویایی سازمان فضایی را نمایانگر است.

 

در اقتصاد فضا از طریق کنش متقابل فضایی به سازمان فضایی پی برده می شود.

 

ساختار: ساختار عبارت است از مناسبات (ارتباطات) پایدار میان اجزای اصلی.

 

ساختار فضایی: عبارت است از مناسبات پایدار میان اجزای اصلی فضا .

 

–ساختار فضایی عبارت است از انطباق سازمان فضایی بر محیط فیزیکی ، در اصل ساختار فضایی تجلی روابط درونی و بیرونی واحدهای یک مجموعه فضایی و جایگاه اجزای آن بر بستر محیط فیزیکی است. یک ساختار فضایی ، روابط عمودی سطح سازمانی اش را به صورت ارتباطات منعکس نموده و روابط افقی واحدها را از طریق حوزه های نفوذ و قلمروها نشان می دهد.

 

–ساختار فضایی شهر ، نظم و رابطه بین عناصر کالبدی و کاربری ها را در مناطق شهری نشان می دهد.

 

–ساختار فضایی ، از برآیند نیروهای موثر طی زمان در فضا شکل می گیرد.

 

ساختار شهر بوسیله‌ این اصطلاحات بیان می گردند:

۱- تراکم (دانه بندی) :

دانه بندی بافت را می توان با استفاده از تراکم انجام داد.

 

تراکم بر دو نوع است:

• تنک : دوری عناصر از یکدیگر
  
• انبوه: نزدیکی عناصر به یکدیگر
  

 

۲-پراکنش (الگو):

نحوه قرارگیری عناصر که ممکن است اشکال مختلفی داشته باشد:

 

۱- خطی

۲- خوشه‌ای

 

۳-فاصله:

مفاهیم قبلی (تراکم و پراکنش) با این مفهوم قابل تعریف هستند. این مفاهیم ، آسایش ، رفاه و میزان دسترسی یک شهر را تعریف می کند.

 

۴-اتصال:

اتصال با فاصله و تراکم در ارتباط است و با کاهش فاصله ، اتصال و تراکم بیشتر می شود و کارایی افزایش می یابد. عامل اتصال در ساختار فضایی شهر به وسیله شبکه ارتباطی تأمین می گردد. شهرهای خطی دارای بیشترین اتصال و ارتباطات هستند اما مشکل عمده آن ها دسترسی به مرکز است ، بنابراین شهر شعاعی ، کارآمدتر است.

 

۵-جهت:

جهت گیری عناصر فضایی می تواند شیوه اتصال و ارتباط آن ها را تغییر دهد. نظم های مختلف مانند قبله ، اقلیم و … در نحوه جهت گیری ساختار فضایی شهر موثرند.

 

تفاوت ساختار و استخوان بندی فضایی :

ساختار یک مفهوم فضایی (چند بعدی) است در حالیکه استخوان بندی یک مفهوم فیزیکی است.

 

الگوی فضایی :

نحوه ترکیب و آرایش سازمان فضایی (نحوه چیدمان فضایی)

 

اگر الگو (آرایش) فضایی پایدار باقی بماند و دوام یابد به آن ساختار گویند

 

فرایند فضایی :

تغییر و تحول تدریجی و گام به گام ساختار فضایی در طی زمان در جهت انطباق با نیازها را فرایند فضایی گویند. زیرا ساختارها دائماً در حال تغییر هستند و به هیچ عنوان حالت نخستین را حفظ نمی کنند. این تغییر در حالت ناگهانی اتفاق نمی‌افتد ، بلکه روندی را طی می کند که به آن پروسه یا فرایند فضایی گویند.

 

محور توسعه:

ترکیب فضایی اجزای یک یا چند سازمان فضایی ، به نحوی که ترکیب ، ستون فقرات (سازمان‌دهی اصلی) فضای منطقه گردد. این نوع سازمان دهی عمدتاً خطی و پیوسته است.

 

محورهای توسعه ، محل جریان های کالا ، انسان ، اطلاعات و انرژی است و انواع زیر را در بر دارد:

۱)مابین ۲ قطب

۲) با یک قطب و کانون های دیگر

۳) با مجموعه ای از کانون ها

[Mohammad Aref 120,438]

فضاهای کالبدی شهری (Urban spatial physical system)

اغلب فعالیت های شهری ، فعالیت های درون مکانی هستند (Enter-spatial activity) لذا در یک کالبد (فیزیک) اتفاق می افتند. به طور مثال آموزش در درون مدرسه و ورزش در ورزشگاه انجام می گیرد. بنابراین تبلور کالبدی فعالیت های شهری در فضاهای کالبدی شهر صورت می گیرد.

 

فعالیت هایی که درون مکانی نیستند به فعالیت های غیر درون مکانی (Non Enter-spatial activity) مشهور می باشند. از جمله این فعالیت ها می توان برای مثال روابط درستی را در نظر گرفت که در مکان خاصی تعریف نمی شود.

 

نظام تقسیمات شهری

دو عامل وضعیت اجتماعی و عملکرد باعث می شود که شهر را نتوان همیشه به صورت یک کل مورد بررسی قرار دارد. پس لازم می شود تا شهر به اجزائی تقسیم شود. یکی از عواملی که باعث می شود تقسیم بندی به وجود آمده ، خدمات شهری است. مبنای تقسیمات شهری ، کاربری آموزشی می باشد.

 

سلسله مراتب تقسیمات شهری به قرار زیر است:

 

۱-واحد مسکونی:

کالبد سکونت یک خانوار است که با عنصر شاخص خدمات بهداشتی مستقل می گردد.

 

۲-کوچه یا گروه مسکونی:

این رده کالبد سکونتی ۲۰۰-۹۰ خانوار و با دامنه نوسان شعاع دسترسی ۱۵۰-۱۰۰ متر است که با عنصر شاخص توقفگاه جمعی مشخص و بر پایه چگونگی دسترسی به عنصر شاخصش متشکل می گردد. هر گروه مسکونی با راسته پیاده مسکونی و شبکه سواره درون محله ای از کوی های مجاور جدا می گردد.

 

۳-کوی یا واحد همسایگی:

کالبد سکونت و اشتغال ۶۰۰-۴۰۰ خانوار و با دامنه نوسان شعاع دسترسی ۲۵۰-۲۲۰ متر است که با عنصر شاخص بوستان کودک مشخص و بر پایه چگونگی دسترسی به عنصر شاخصش متشکل می گردد. عناصر مرکزی دیگر این واحد ، مهدکودک و تجاری روزانه است. هر واحد همسایگی به وسیله راسته پیاده مرکزی و سواره درون محله ای از سایر واحدهای همسایگی مجاور جدا می گردد.

 

۴-محله:

کالبد سکونت و اشتغال ۱۲۵۰-۷۰۰ خانوار با دامنه نوسان شعاع دسترسی پیاده ۳۷۵-۳۰۰ متر است که با عنصر شاخص فرهنگی مسجد و آموزشی ، دبستان تعریف می شود. عنصر شاخص محله که ابعاد آن را کنترل می کند ، مدرسه ابتدایی است. نوع تجاری در این مقیاس ، تجاری روزانه – هفتگی است. هر محل توسط شبکه سواره دور محل از سایر محلات جدا می گردد.

 

۵-برزن:

کالبد سکونت و اشتغال ۳۰۰۰-۱۸۰۰ خانوار با دامنه نوسان شعاع دسترسی ۵۵۰-۴۵۰ متر است که عنصر شاخص آن واحد آموزشی راهنمایی است. سطح برزن بر پایه چگونگی دسترسی به عنصر شاخصش تعریف می شود. نوع تجاری در این مقیاس ، تجاری هفتگی – ماهانه است. هر برزن به وسیله شبکه سواره جمع کننده در برزن از سایر برزن های مجاور جدا و مستقل می گردد.

 

۶-ناحیه:

کالبد سکونت و اشتغال ۵۰۰۰-۳۵۰۰ خانوار با دامنه نوسان شعاع دسترسی ۷۵۰-۶۵۰ متر است که با عنصر شاخص واحد آموزشی دبیرستان مشخص و بر پایه چگونگی دسترسی به عنصر شاخصش تعریف می شود . نوع تجاری در این مقیاس ، تجاری ماهانه است. هر ناحیه توسط شبکه سواره شریانی درجه ۲ از سایر نواحی جدا می شود.

 

۷- منطقه:

کالبد سکونت و اشتغال ۱۸۰۰۰-۱۳۵۰۰ خانوار با دامنه نوسان شعاع دسترسی ۱۴۵۰-۱۲۵۰ متر است. عنصر شاخص منطقه واحد درمانی بیمارستان است و گستره منطقه بر پایه چگونگی دسترسی به عنصر شاخصش تعریف می شود. هر منطقه توسط شبکه سواره شریانی درجه ۱ از سایر مناطق جدا می شود.

[Mohammad Aref 120,438]

مفاهیم مرتبط با مرمت شهری

 

مرمت:

دگر کردن مقارن با بهبودی و ترفیع ارزشی موجودیت شهر را مرمت گویند.

 

حفاظت (Conservation) :

خاص حفاظت از بافت های تاریخی و مرکز شهرهای تاریخی اند.

 

نوسازی شهری (Renovation):

از میان برداشتن تمامی آنچه هست و به جای آن بنا کردن فضایی نو . (تخریب بافت و بناهای فرسوده و طراحی و ساخت بافت و بناهای جدید)

 

بهسازی :

احیاء و بازیابی فضاها و محوطه های تاریخی و جایگزینی عناصر کاربری های جدید در فضاها ، بهسازی بیشتر به جنبه های اجتماعی می پردازد.

 

بازسازی (Reconstruction):

تخریب و احداث بنا و بافت با حفظ ترکیب و آرایش قبل (عمدتاً در مقیاس معماری مطرح می گردد)

 

باززنده سازی – توان بخشی (Rehabilitation):

تقویت زندگی اجتماعی ، اقتصادی و روانی همراه با مرمت و بهسازی کالبدی و عملکردی. یعنی تزریق مجدد زندگی و حیات در کالبد بافت های قدیمی و فرسوده که در این سیاست ، حیات اجتماعی و اقتصادی ، بیش از بازسازی و نوسازی کالبدی مدنظر است.

 

عوامل موثر بر فرسایش بافت های شهری عبارت‌اند از:

 

۱- اقتصادی : مهم‌ترین عامل فرسایش

۲-حقوقی

۳-اجتماعی – فرهنگی

۴-کالبدی – تأسیساتی

۵-طرح های شهری

 

منبع: کیمیافکر بزرگ

[Mohammad Aref 120,438]

محدوده های شهری

در گذشته محدوده های شهری ۴ دسته بودند:

 

• محدوده قانونی
  
• محدوده خدماتی
  
• محدوده استحفاظی یا حریم شهر
  
• حوزه شهری
  

 

۱- محدوده قانونی یا محدوده طرح توسعه و عمران:

محدوده ای است که بر اساس قانون تقسیمات کشوری به پیشنهاد شورای شهر و تصویب وزارت مسکن و شهرسازی و وزارت کشور ، تعیین‌شده و بعد از تصویب به شهرداری ابلاغ می گردد. استفاده از اصطلاح محدوده قانونی در طرح های جامع می‌باشد و در شهرداری به نام محدوده خدماتی خوانده می شود.

 

 

۲-محدوده خدماتی:

منطبق بر محدوده قانونی می باشد. در این محدوده شهرداری منطقه به انجام خدمات شهری و کنترل ساخت و سازها می باشد. در این محدوده عوارض نوسازی اخذ می گردد. این محدوده بر اساس نیازهای آتی شهر در یک دوره ۲۵ ساله تعیین می گردد ، در تعیین آن دو مسئله مورد نظر قرار می‌گیرد:

 

 

۱- وضع موجود شهر

۲- امکانات توسعه شهر در آینده

 

 

توسعه شهر به دو صورت اتفاق می افتد:

۱- پیوسته : افقی یا عمودی

۲- ناپیوسته (منفصل شهری یا شهرک و شهر جدید)

 

 

۳-محدوده استحفاظی یا حریم شهر :

محدوده استحفاظی اصطلاحی است که در وزارت راه و شهرسازی مرسوم بوده و حریم شهر ، در وزارت کشور و قانون شهرداری ها مصطلح بوده است. این دو بر هم منطبق می باشند:

 

 

این محدوده بزرگ تر و دربرگیرنده محدوده قانونی شهر می باشد که هرگونه عملیات عمرانی در آن بایستی به تصویب شورای عالی شهرسازی و معماری برسد. در تهران ، نحوه استفاده از این اراضی و احداث بنا و تأسیسات در خارج از محدوده قانونی و حریم شهر به عهده کمیسیون نظارت بر گسترش شهر تهران است. (مصوب سال ۱۳۵۵)

 

 

در محدوده استحفاظی جهت شهرک سازی و یا تفکیک ، کمیسیون ماده ۱۳ زمین شهری تصمیم گیری می نماید. رئیس این کمیسیون معاونت عمرانی استانداری می باشد.

 

 

۴-حوزه شهری:

به کلیه نقاطی که در داخل و یا خارج از محدوده قانونی شهر قرار داشته و از حدود ثبتی و عرفی واحدی تبعیت نماید. حوزه شهری ، ممکن است بزرگ‌تر یا کوچک تر از محدوده حریم شهر باشد.

 

 

-اخیراً محدوده های شهری ، تنها محدود به ۲ محدوده شده است: ۱- محدوده شهر ، ۲-محدوده حریم شهر

 

 

چند اصطلاح

قطعه: دارای یک سند مالکیتی واحد است.

 

 

بلوک: از چهار طرف به خیابان ختم می شود و اگر از یک نقطه شروع شود ، پس از چرخیدن در کل بلوک ، بدون انقطاع به همان نقطه می رسد.

 

 

سطح اشغال: بخشی از سطح مسکونی است که زیر پوشش ساختمان (توده) است.

 

 

سطح زیربنا: سطح ساخته‌شده یا قابل ساخت در مجموع طبقات منهای سطوحی که مستقیماً برای سکونت به کار نمی رود مثل انباری و زیرزمین

 

منبع: کیمیافکر بزرگ