اصطلاحات پایه در متدلوژی شهرسازی

[Mohammad Aref 120,438]

سیر اندیشه ها در شهرسازی در ارتباط تنگاتنگی با نظریه های علمی در این رشته قرار دارند. بسیاری از این اندیشه ها در مراحل تکوین و تکامل، مبانی نظری و روش شناختی دانش شهرسازی را رقم زده اند. از این رو می توان سیر اندیشه ها در شهرسازی را به ویژه در دوران معاصر پایه های تئوریک این دانش نو ظهور برشمرد؛ بنابراین مفهوم نظریه در این دانش از تفکرات اندیشمندان آن در دوران معاصر نشأت گرفته است.

 

نظریه های علمی را نباید با سیر در دنیای تخیلات یا بازگویی تصورات و اوهام، هر چند به صورتی دل پذیر، یکی دانست. در واقع، وجه مشخصه علم از هنر، تقید عالم به انضباط فکری خاص است که ابداعات نظری را انسجام می بخشد و به کشف ناشناخته ها کمک می کند. این انضباط فکری همان روش تحقیق و مطالعه آن، روش شناسی یا متدلوژی است.

 

متدلوژی یا روش شناسی تلاشی فلسفی برای یافتن طرق صحیح تحقیق و ابداع ابزار و وسایل مناسب برای ساختن نظریه های علمی است.

 

در این رابطه بین نظریه و مفاهیم دیگری چون ایدئولوژی، مکتب، مدل، پارادایم، فرضیه و قانون، تفاوت هایی وجود دارد که هر کدام را جداگانه و مختصراً بررسی می کنیم:

 

الف- نظریه (تئوری)

کولینگر نظریه را چنین تعریف می کند: « نظریه مجموعه ای، به بیان دقیق تر شبکه ای به هم پیوسته از سازه ها (مفاهیم)، تعاریف و قضایاست که به منظور تبیین و پیش‌ ینی پدیده‌ها از طریق تشخیص روابط بین متغیرها، یک نظر نظام دار درباره این پدیده‌ها را ارائه می دهد. به عبارتی نظریه ها یا تئوری های علمی به آن دسته از مبانی نظری اطلاق می شود که در مراحل تکوین آن روش علمی ملحوظ شده باشند.

 

در این نوع تئوری (نظریه)، عوامل مستقل، وابسته، مداخله گر و اغتشاش کننده معلوم و قابلیت و میزان صحت تعمیم تئوری روشن است. در واقع در همه رشته های علمی بر اساس تحقیقات علماء دانشمندان آن رشته، نظریاتی مطرح می شود و عمر تحقیق تا زمانی است که تحقیقات جدید از آن عبور نکند.

 

ب- ایدئولوژی و جهان بینی

ایدئولوژی نظام افکار و عقاید وابسته به هم است که اعضای یک گروه در آن شریک بوده، توجیه کننده افکار و منافع آنهاست. بنابراین ایدئولوژی سنگ بنای مکاتب و نظریه ها محسوب می شود و به طور کلی ایدئولوژی ها را می توان به دو بخش الهی (آسمانی) و غیر الهی (مادی) تقسیم کرد. ایدئولوژی الهی از ادیان آسمانی نشأت می گیرد (جهان بینی)، حال آنکه ایدئولوژی غیر الهی از جهان بینی مادی (ماتریالیسم) نشأت می گیرد.

 

تفاوت بین ایدئولوژی (حکمت عملی) و جهان بینی (حکمت نظری) در این است که بر اساس تعاریف فلسفی، مفهوم جهان بینی با مجموعه هست ها و نیست ها که تقیدات مذهبی را به دنبال دارد و مفهوم ایدئولوژی با مجموعه بایدها و نبایدها درک می شود. جهان بینی خود به دو دسته مادی و غیرمادی تقسیم می شود. در جهان بینی مادی یعنی مارکسیسم و لیبرالیسم، ماتریالیسم بنیان عقیدتی آنها را تشکیل می دهد. از این رو تغییرات خویشتن خواهانه اصالت داشته و سعی هر فرد در حداکثر استفاده از منابع و امکانات موجود است. ولی در جهان بینی الهی چون اسلام بنیان عقیدتی حول محور «الله» قرار داشته و عملکردها حول این محور می‌چرخند.

 

ایدئولوژی غیر الهی(مادی) به سه دسته تقسیم می‌شود:

 

• کاپیتالیسم (سرمایه داری) که مبتنی بر لیبرالیسم است،
  
• سوسیالیسم – کمونیسم که مبتنی بر مارکسیسم است
  
• و ایده مختلط (سرمایه‌داری با دخالت دولت).
  

 

ج) مکتب

مکتب یا مدرسه را می توان زمینه ای مبتنی بر اندیشه ها، افکار و نظریات یا یک موقعیت و نظام خاص تلقی کرد که بانیان و پیشرویان مربوط به تبع اصول و موازین آن حوزه راه و روش‌های خاصی را ابداع و به عنوان مظاهر و تجلیات آن مکتب تنفیذ و تعمیم داده‌اند. به عبارت دیگر به مجموعه جهان بینی و ایدئولوژی مکتب می گویند.

 

با ابن تلفیق، مکتب در زمینه های مختلف ارزشی، علمی، سیاسی، اقتصادی و غیره به وجود آمده و ممکن است مفاهیم نظری و عملی به وجود آمده در آن، چشم انداز دور و نزدیک خود را نیز شامل شود. نظریه موقتی، محدود و بیشتر علمی می‌باشد. در حالی که مکتب اصول کلی مجموعه ای از نظرات را در بر دارد؛ به عنوان مثال مکتب مدرنیسم مبتنی بر نظریات افرادی چون لوکوروبوزیه ، گروپیوس و … است.(پاپلی یزدی-۱۳۸۲: ۱۳-۱۲)

 

د) مدل

مدل نمادی است از واقعیت. مدل مهم ترین ویژگی های دنیای واقعی را به صورتی ساده و کلی بیان می کند و برداشتی از واقعیت که برای توضیح مفاهیم و تقلیل پیچیدگی های جهان به نحوی که قابل‌ درک بوده و ویژگی های آن به راحتی مشخص شود، به کار می رود. گاهی امکان تجربه دلایل تکنیکی، اقتصادی، سیاسی و اخلاقی وجود ندارد. در این شرایط مدل ها می توانند درک چگونگی رفتار سیستم را میسر سازند و از این حیث ارزش و اهمیت دارند. از طریق مدل می توان در باره دنیای واقعی به پیشگویی دست زد؛ از این رو مدل ها، ابزار آلات تفکر و تعمق نامیده می شوند و مدل به تنهایی پیشنهاد فرضیه های جدید و فرموله کردن فرضیه ها را دارد.

 

ه- فرضیه

قضیه ای ست که رابطه ای را بیان و به عبارتی برقرار می کند که بر حسب مورد ممکن است مفاهیم یا پدیده ها باشند. بنابراین فرضیه یک قضیه موقتی و یا گمانه است که باید مورد رسیدگی قرار بگیرد. برای آنکه فرضیه بتواند مورد بازبینی قرار گیرد باید بطلان پذیر باشد به این معنا که بتوان آن را به دفعات آزمود. برای این منظور فرضیه باید اول آنکه عمومیت داشته باشد، دوم آنکه به گونه ای طرح شود که قابلیت پذیرفتن گزاره های مختلف را که از لحاظ نظری قابل بازبینی اند داشته باشد.

 

و- قانون

قانون و یا ناموس طبیعت، عبارت است از نسبت ثابت و واجبی که علت و معلول را به هم مربوط می سازد. به عبارتی قوانین در علم زمینه هایی هستند که امتحان شده اند و چون اعتبار دارند تأیید شده‌اند و به عنوان رابطه هایی در بین و یا میان رویدادها ممکن است که شامل موارد ثابت و یا احتمالی باشند.

 

مهم‌ترین تفاوتی که میان نظریه و قانون وجود دارد این است که نظریه به عنوان بخشی از خطوط فکری شخصی و یا گروه ها عنوان می شود و ممکن است بین تمام افراد یا گروه‌ها در مورد آن اتفاق نظر وجود نداشته باشد، اما قانون چکیده و عصاره تفکرات افراد، جناح ها و گروه ها و یا دانشمندان در یک زمینه خاص است که عمدتاً در قالب مصوباتی آن را پذیرفته اند و ما می توانیم با تأمل در آن به مبانی فکری آنها پی ببریم.

 

ز- پارادایم

هر شاخه علمی دارای چارچوب تفکر و توجیهات نظری و یا روش شناختی است که تا حدودی مورد موافقت جمع دانشمندان است. این چارچوب علمی نحوه تفکر و اصول علمی مربوط را توضیح می دهد و تفسیر می کند؛ این چارچوب علمی را پارادیم می‌گویند. پارادایم قالب پایدار فعالیت های علمی است که در طول یک دوره در داخل یک رشته علمی از علوم هنجاری صورت می گیرد. تفاوت پارادایم و نظریه در این است که پارادایم منطق علمی یک رشته علمی است که مورد موافقت جمیع دانشمندان است اما نظریه لزوماً مورد موافقت جمیع نیست. برخی از نظریه ها ممکن است شکل پارادایم به خود بگیرد مانند نظریه وابستگی.

 

از طرفی پارادایم به رشته علمی مربوط است و با مکتب سروکار ندارد؛ یعنی می تواند به خودی خود مطرح باشد. پارادایم ترکیبی از قانون، نظریه، ابزار علمی و روش شناختی که قالب هر رشته علنی است. در این میان علوم میان رشته‌ای مجموعه ای از پارادایم ها را تشکیل می دهد.

 

منبع: کیمیافکر بزرگ