رفتن به مطلب

شهرسازی دوره سلجوقیان


ارسال های توصیه شده

شهر و شهرسازی سلجوقیان (۴۱۷ تا ۵۷۳ ش)

آنچه در تاریخ به نام شاهان و سلاطین اولیه دودمان سلجوقیان نامیده می شود در حقیقت روسای قبایل و طوایف ترکمن بودند که استعدادهای نظامی و سپاهی گری در کنار عوامل دیگر آنان را بر ایران مسلط ساخت. سلاجقه به علت پذیرفتن اسلام و همجواری با ممالک سامانی گاه در کشمکش های میان امیران سامانی و خانات توران به سامانیان کمک می کردند و سامانیان نیز به همین خاطر از رفت و آمد ایشان به سرزمین های خود جلوگیری نمی کردند. سلاجقه به خاطر صحرانشینی دارای استعداد نظامی و سلاح و نفرات زیادی بودند. در آغاز، پادشاهی مقتدر که فرمانروای مطلق در امور ملک و دولت باشد برای سلجوقیان بیگانه بود. آن ها با فکر وجود سلطان واحد و مطلق بیگانه بودند.

do.php?imgf=155120259936851.jpg

اوضاع سیاسی نظامی

قدرت متکی بر قبایل ترک مسلمان در ابتدا

 

پیروزی سلاجقه (به رهبری طغرل بیگ) بر سلطان مسعود در دندانقان

تسخیر مرکز امپراتوری بیزانس (قسطنطنیه)

وارد آوردن شکستی سنگین بر امپراتوری مسیحی بیزانس از طرف آلپ ارسلان در نبرد ملازگرد

با افزایشقدرت سلاجقه در پی فتوحات، دستگاه حکومت بسیاری از حاکمان محلی برچیده شد. رفته رفته آن ها آغاز به واگذاری بخش های زیادی از قلمرو خود به عنوان اقطاع به پیروانشان کردند و با گذشت زمان پایه های قدرت آن ها تغییر یافت. از این پس حکومت سلجوقی به سپاهی تکیه کرد که از ترکمانان نبودند بلکه از غلامان و آزادان از نژادهای مختلف ترک بودند. مشکل مهم سلجوقیان در این زمان تعیین مقام و موقعیت نیروهای مهم کوچ رو در حکومت خود بود. این مشکلات به همراه قیام هایی مانند قیام فراگیر اسماعیلیان سبب بروز ناامنی در قلمرو سلجوقیان شد.اما عواملی که باعث حفظ قلمرو پهناور سلجوقیان می‌شد عبارتند از:

ضرب شمشیر و نیروی نظامی ترکمن ها

کیاست و تدابیر افرادی چون خواجه نظام الملک

عسکر: قشون های ثابت غلامان و غلامان آزاد شده ترک، ارمنی، یونانی و … تشکیل دهنده هسته مرکزی نیروهای نظامی

عوامل فروپاشی سلجوقیان: کاهش تدریجی قدرت پادشاهان سلجوقی به خاطر اختلافاتت درونی و قدرت گرفتن نیروهای گریز از مرکز (امیران ترک و اتابکان) و مغلوب شدن سپاه سلطان سنجر در جنگ با آن‌ها

اوضاع اجتماعی

تقسیم بندی مردم به ۳ گروه اجتماعی:

گروه امیران و خان ها: بیشتر از خانواده شاهی، دارای شغل های مهم مانند وزارت و ریاست و …، دارای نفوذ زیاد در اداره امور مملکت، واگذاری اقطاعات زیادی به آن ها، دارا بودن حق ورود معاشرت با پادشاهان و ورود به دربار، شرکت در شوراهای کشوری در هنگام جنگ یا انتخاب پادشاه، برخورداری از هرگونه امتیاز و ضیاع (وام) و عقار (مال غیرمنقول)

ارباب حرف و تجار و تیولداران کوچک: عدم دارا بودن نفوذ چندانی در امور مملکتی، ناچار به پرداخت مالیات های گزاف برای حفظ جان و مال خویش

مردم عادی یعنی روستاییان و اعضای قبیله ها: محروم از هرگونه امتیاز، نداشتن حق معاشرت و آمیزش با طبقه اول، انتخاب شده برای جنگ در هر سال

وجود تبعیض میان طبقات لشکری و غیر لشکری

اوضاع اقتصادی

بارزترین شیوه اداره املاک و زمین ها: روش اقطاع

کاربردهای اقطاع در این دوره:

تهیه و تدارک قشون

اجرای کارها و مسئولیت های دولتی و فعالیت‌های مالیاتی

انواع اقطاع دوره سلجوقی:

اقطاع نظامی: به اعضای خانواده سلطنتی داده می شد، نوع رایج اقطاع دوره آل بویه

اقطاع نظامی (لشکری): افراد قشون دائمی مملکت در برابر خدمت در قوای نظامی از محصولات اقطاعات خود بهره مند شده و از مالیات بر آن معاف می شدند.

اقطاع دیوانی: حاصل ترکیب اقطاع نظامی با حکومت ولایتی، عبارت بود از اعطای حکومت بر یک ولایت به امیران نظامی

اقطاع عطیه: به عنوان املاک شخصی بخشیده می شد.

مقطع در ازای حق حکومت بر ولایت، متعهد به پرداخت مبلغی معین (خراج) و فرستادن شمار مشخصی از سپاهیان به درگاه سلطان بود

در زمان ضعف حکومت مرکزی سلجوقیان، اقطاع از راه غضب به صورت نوعی قلمرو و منطقه موروثی درآمد که در آن مقطع دارای حقوق ویژه حکومتی بود

اقطاع واگذاری درآمدهای زمین به مقطع بوده و وی نسبت به جان و مال رعایا هیچ نوع حقی نداشته.

در همه این اقطاعات مقطعین از امنیت چندانی برخوردار نبودند زیرا حکومت معتقد به مالکیت زمین از آن امیرالمومنین بود.

انواع مالیات‌ها:

مالیات اراضی

مالیات مراعی = مالیات احشام و مراتع

پرداخت مالیات از طرف رعایا به مقطع و نه به حکومت مرکزی

روش‌های ارزیابی میزان مالیات از طرف حکومت مرکزی:

مساحی زمین بر پایه میزان محصول (مقامسه یا معامله)

پرداخت مالیات به صورت جنسی یا نقدی یا هر دو بر اساس ماه قمری (مقاطعه)

هزینه‌های حکومت سلجوقی:

هزینه نگهداری سپاهیان

پرداخت مواجیب مامورین دولتی و تشکیلات دیوانی

پرداخت مستمری

پرداخت کمک هزینه برخی از طبقات (علما، سادات،…)

مهم ترین منبع درآمد دولت و سنگ بنای ثروث طبقات حاکمه و زندگی بیشتر مردم: کشاورزی

اوضاع فرهنگی مذهبی

مذهب شافعی و حنفی به عنوان مذهب مسلط

در پیش گرفتن سیاست همسازگری در میان همه مسلمانان و برقراری تمرکز عقیدتی برای از میان برداشتن هرج و مرج های عقیدتی

پایه ریزی مدارس نظامیه (مدارس علمیه اسلامی دوره سلجوقی):

با هدف تربیت نسلی از فقیهان و دانشمندان دینی برای آرام و یکپارچه و متمرکز کردن فضای متشنج آن عصر

حرکتی بنیادین برای سرکوب هرگونه آزاد اندیشی و گرایش به دانش های گوناگون

نظارت بر اوقاف جهت محدود و کنترل کردن تشکیلات مذهبی در دایره تشکیلات حکومت

علما به عنوان پلی میان طبقات خاصه و عامه

عدم وابستگی علما به دولت علی رغم برعهده گرفتن برخی از وظایف دولتی

نیرو گرفتن نظم و نثر فارسی در زمان حکومت سلاجقه و خوارزمشاهیان

سلجوقیان به عنوان طلایه داران مغول

اوضاع اداری

دیوان اعلی (به ریاست وزیر):

عالی ترین دیوان سلجوقیان

مسئول اداری و اجرایی امور کشور

تقسیم شده به ۴ دیوان معتبر:

دیوان انشا و ظغرا (دیوان رسائل): طغرایی و منشی الممالک به عنوان راس آن

دیوان زمام و استیفا: ساماندهی امور مالی مملکت به سرپرستی

دیوان اشرف الممالک: مامور نظارت و بازرسی کل امور مملکت زیر نظر مشرف الممالک

دیوان عرض (دیوان جیش):جایگاه متصدیان امور لشگر و سپاهیان به سرپرستی عارض

وظایف وزیر:

ریاست کل دیوان

نظارت بر امور مذهبی

اختیار عزل و نصب قاضی

اوضاع کالبدی

کشیدن حصار بر گرد شهرها در نواحی مرزی و ولایاتی که شمار زیادی از گله چرانان ترکمن در آن سکونت داشتند

بغداد به عنوان تختگاه زمستانی ملکشاه

صرف بخش زیادی از درآمد برای ساخت بناهایی برای نشان دادن قدرت، جاده‌ها، حصار گرد شهر، نهاد عام المنفعه و آموزشی، مساجد، کاخ ها

شهرها

اردبیل: ساخت مسجد جامع

اصفهان: انتخاب اصفهان به عنوان پایتخت ملک شاه، آثار مشهور سلجوقیان در اصفهان: گنبد نظام الملک، مناره ۴۰ دختران، مناره ساربان، مسجد جامع اردستان، مسجد جامع برسیان، مناره گار، مسجد و مناره سین، مسجد و مناره گز، مناره زیار، مناره راهروان

بخارا

بلخ

تبریز

جرجان: اوج شکوفایی در سده ۵ و ۶ شمسی

دزفول: اوج شکوفایی در زمان سلجوقیان

دامغان: توسعه تجاری و اقتصادی در دوره غزنوی و سلجوقی

ری: پایتخت در زمان طغرل، از مراکز مهم شیعیان، قحطی و شیوع آدم خواری با ویرانی ری در زمان عبور سپاهیان سنجر

زنجان: احیای دوباره راه ابریشم و گسترش شبکه ارتباطی، حصار زنجان معروف به قلعه زنجان از آثار دوره سلجوقی

ساوه: ساخت سد معروف ساوه (قره چای)

سبزه وار

شیراز

قزوین: مرکز نظامی علیه اسماعیلیان قلعه نشین در زمان سلجوقیان، شهری استراتژیک و دفاعیدر این زمان

قم: انتقال مکان مسجد جامع از خارج به داخل بارو

کاشان: ساخت ساختمان‌های همگانی در این دوره (مسجد، مدرسه، خانقاه، دارالشفا، کتابخانه)

کرمان: وجود ۴ دروازه پیرامون کرمان در این دوره: خبیص (زریسف)، سیرجان (دشت)، برپایی مجموعه ای به نام محمد عادل شاه شامل مسجد، بارگیر، گرمابه، بیمارستانف مدرسه و خانه هایی برای سربازان در جهت کاهش مفاسد ایجاد شده به واسطه زندگی آن ها در خانه های مردم

کرمانشاه: غارت به دست سلجوقیان و روبه خاموشی رفتن شهردر دوره خوارزمشاهیان

مرو: توجه به آن به علت خاک حاصلخیز

مشهد: ساخت نخستین باروی مشهد در ۴۹۵ – ۵۰۰ ه.ش، شهرت مجموعه نوغان و مشهد به شهر نوغان

نیشابور: مکان تاج گزاری سلطان طغرل، ساخت نخستین نظامیه به دست خواجه نظام الملک، ساخت رصد خانه ملکشاهی و بیمارستانی کنار آن، درگیری میان علویان و شافعیان در این زمان

هرات: پل مالان یکی از آثار این دوران

یزد: اضافه شدن دروازه پنجم در این دوره به حصار شهر معروف به مادر امیر یا مالمیر، ساختمان های مهم این دوره عبارتند از مسجد چهل محراب، مسجد ملا عبدالخالق، مدرسه ضیائیه و دارالشفا

منبع: کیمیافکر بزرگ

لینک به دیدگاه

به گفتگو بپیوندید

هم اکنون می توانید مطلب خود را ارسال نمایید و بعداً ثبت نام کنید. اگر حساب کاربری دارید، برای ارسال با حساب کاربری خود اکنون وارد شوید .

مهمان
ارسال پاسخ به این موضوع ...

×   شما در حال چسباندن محتوایی با قالب بندی هستید.   حذف قالب بندی

  تنها استفاده از 75 اموجی مجاز می باشد.

×   لینک شما به صورت اتوماتیک جای گذاری شد.   نمایش به صورت لینک

×   محتوای قبلی شما بازگردانی شد.   پاک کردن محتوای ویرایشگر

×   شما مستقیما نمی توانید تصویر خود را قرار دهید. یا آن را اینجا بارگذاری کنید یا از یک URL قرار دهید.

×
×
  • اضافه کردن...