شهرسازی دوران صفویان

[Mohammad Aref 120,438]

شهر و شهرسازی دوران صفویان (۸۸۰ تا ۱۱۰۰ ش)

نسل صفویان به شیخ صفی الدین می رسد. گفته می شود سلطان حیدر پدر شاه اسماعیل صفوی در شهر “آمد” در ترکیه امروزی به دنیا آمد و در واقع بنیان سلسله صفوی در این شهر نهاده شده است.

اوضاع سیاسی نظامی	تقسیم غنائم و اسیران و زمین ها میان سران قزلباش توسط شاه اسماعیل ارتباط حکومت مرکزی با کشورهای خارجی تصرف بنادر گمبرون (بندر عباس)، هرمز و جاسک توسط پرتغالی ها شروع نفوذ قدرت های استعماری با روی کار آمدن صفویان برقراری نخستین رابطه سیاسی و اقتصادی میان ایران و انگلستان در دوره حکومت طهماسب شهرت عباس میرزا به عنوان نجات دهنده حکومت صفوی انجام اصلاحات نظامی در دوره شاه عباس و کاهش شمار قشون ایلیاتی و عشیره ای ایجاد سازمان جنگی نوین به نام شاهسون به جای ابلات قزلباش توسط شاه عباس فراهم شدن زمینه های نفوذ قدرت های اروپایی به واسطه حمایت های تجهیزاتی و سیاسی اروپا از ارتش ایران و گسترش بازرگانی خارجی امتیازات انگلیسی ها در پی همکاری با لشکریان صفوی برای بازپس گرفتن جزیره هرمز و بیرون راندن پرتغالی ها: حق تجارت آزاد بدون پرداخت باج و عوارض در سراسر قلمرو صفوی اجازه حمل اسلحه واگذاری حق انحصاری صدور ابریشم به انگلیسی ها تقسیم غنائم جنگی به دست آمده از پیروزی بر پرتغالی ها به طور برابر مصونیت قضایی اتباع انگلیسی …. سیاست قائل شدن این امتیازات برای دیگر قدرت ها توسط شاه عباس: سیاست موازنه مثبت نکات قابل توجه حکومت شاه عباس: گسترش رابطه سیاسی و اقتصادی با کشورهای دیگر کامیابی در پایه گذاری یک ارتش منظم قوی ایجاد امنیت داخلی کوتاه کردن دست همسایگان از قلمرو صفوی علل سرنگونی حکومت صفوی: ضعف و اشتباهات شاه سلطان حسین ضعف عمومی در اقتصاد و معیشت افزایش تداخل های داخلی میان زمامداران حکومتی و فساد دستگاه حکومتی
اوضاع اجتماعی	دارا بودن شرایط اجتماعی بالاتر برای طوایفی که قدرت را در دست داشتند مشخص شدن امیران بر پایه ایل و قبیله شان در زمان شاه طهماسب ترتیب اعتبار ایلات: ایلات ترکمن کوچ نشینان غیر ترک سیاست شاه عباس در مورد طوایف و ایلات غیر ترک: پراکندن آن ها در قلمرو صفوی برای جلوگیری از قدرت گرفتن آن ها و حفظ مناطق مرزی در برابر هجوم ترکمن ها و دیگر غارتگران وجود دو دستگی میان قزلباش های ترک و تاجیک ها در سطوح بالای حکومتی و وجود تضاد بین قبیله های ترک و روستاییان غیر ترک در سطوح پایین حکومتی
اوضاع اقتصادی	وجود پایه های دوگانه اقتصاد داخلی:۱٫گله داری ۲٫کشاورزی و تجارت برتری راه های دریایی بر راه های زمینی راه های تجاری مشهور: جاده ابریشم: از چین و مناطقی از شرق هندوستان آغاز می شد و با گذر از مناطق غربی هندوستان و ماورالنهر تا خراسان و جهت شرقی- غربی ری و همدان تا آسیای صغیر و دریای مدیترانه یعنی ورودی اروپا ادامه داشت. البته شاه عباس پس از تغییر دادن پایتخت از قزوین به اصفهان، برای تقویت نیرو اقتصادی نواحی مرکزی ایران و نیز برای افزایش درآمدهای خزانه دولت، این جاده را از راه اصفهان به سوی خلیج فارس و بندر عباس امتداد داد و بدین وسیله صادرات ابریشم ایران زیر نظر مستقیم شاه عباس در آمد. جاده ادویه: با گذر از سواحل شمالی خلیج فارس، بصره و بغداد به لوانت و دریای مدیترانه و اروپا می رسید. جاده ادویه را پرتغالی ها و بعدها اسپانیایی ها بستند و مسیرهای کشتیرانی آن را در کنترل خود در آوردند. راه ظلمات یا روسیه: به طور معمول از رود ولگا گذشته و با عبور از شهرهای نوگرود و آرخانگلسک در روسیه به دریای بالتیک در شمال اروپا می رسید. ایجاد تدریجی زمینه های انحطاط تجارت خارجی ایران با افتادن تجارت ایران و کرانه اقیانوس هند به دست تجار هلندی و هندی و کم شدن جابجایی ترانزیتی از جاده‌های کاروانی ایران راه های افزایش درآمد دولت: تجارت افزایش مقدار مالیات‌های روستاییان و تجار و پیشه‌وران عدم بکارگیری درآمد های دولت در توسعه نیروهای اقتصادی حذف مالیات تمغا به طور کامل در سال‌های پایانی حکومت شاه طهماسب اول گرفتن مالیات جدیدی به نام مال محترفه از پیشه وران ادامه یافتن گرفتن حقوق گمرکی (باج) رویدادهای زمان شاه عباس: استحکام یافتن قدرت مرکزی با روی کار آمدن شاه عباس کاهش مالیات ها رواج پول جدید عباسی انتقال اهالی شهر ارمنی نشین جلفا به اصفهان به اجبار برای جابجایی پایتخت و راه تجاری بیگاری پیشه وران به عنوان نوعی مالیات گرفتن مالیات از اصناف توسط شاه وظیفه کلانتر: تقسیم کل بنیچه میان اعضای صنف انواع مالیات‌ها: مالیات ارضی خمس نساجی مواشی (مالیات بر چهارپایان) مراعی (مالیات بابت میش ها و بزهای شیرده) مالیات آب افزایش تضادهای طبقاتی به واسطه افزایش مالیات ها و ورشکستگی روستاییان و کاهش تولید آن ها در زمان شاه سلطان حسین تفاوت بین مالکیت زمین و زمین داری در این دوره نسبت به گذشته: قبل از شاه عباس اول بیشتر زمین ها به عنوان تیول به جای حقوق به مقامات دیوانی و لشگری و روحانی واگذار می شد. این حاکمان و صاحب منصبان و نیروی نظامی ای که در اختیار داشتند، بیشتر عواید مالیاتی را مصرف می کردند و تنها بخشی از آن را به شکل هدایا و حقوق و رسوم مخصوص برای شاه می فرستادند. اما پس از شاه عبای زمین های بیشتری زیر نظر مستقیم شاه درآمد. شاه عباس املاک شخصی خود را وقف کرد تا هم بتواند از عواید آن بهره مند شود و هم از آن که بگویند املاکش از راه حرام به دست آمده پرهیز کرده باشد. در زمان وی بیشتر از هر دوره دیگر شمار املاک موقوفه افزایش یافت. در این دوره برخی صاحبان املاک خصوصی نیز به وقف املاک تمایل نشان دادند زیرا این زمین ها به اندازه دیگر زمین ها غضب نمی شد. فراهم کردن برخی نیازمندی ها و اشیا تجملی در بیوتات سلطتی (از اموال خالصه)
اوضاع فرهنگی مذهبی	تشیع به عنوان مذهب رسمی تقسیم شیعیان به دو فرقه حیدری و نعمتی تعیین مذهب از سوی حکومت: قاطعیت بخشیدن به حق مطلق مالکیت برای شاه شکل گیری چند نهضت مذهبی علیه صفوی: اکراد یزیدی: علیه شاه اسماعیل اول نهضت مشعشیان: نهضتی مذهبی از غلات شیعه به رهبری سید محمد فلاح جنبش تبریز جنبش گیلان نهضت نقطویان: ریشه گرفته از مذهب حروفیه و معتقد به تناسخ انتخاب زبان فارسی به عنوان زبان ادبیات مذهبی وضعیت نامناسب علوم عقلی و ادبیات و فلسفه عرصه ظهور بسیاری از علمای فقه و حدیث شیعی رواج وحدت مذهبی (اما در اواخر حکومت این سلسله مردم پیرو ادیان و نذاهب مختلفی گشتند)
اوضاع اداری	نفوذ ایلات به ویژه قزلباش ها و روحانیون در دربار صفوی دسته بندی قومی در تشکیلات اداری (طوایف ترک در امور نظامی و سیاسی و تاجیکان به عنوان تشکیل دهندگان اعضای دوایر و ادارات صفویان) تقسیم امیران به ۲ گروه: امیران مناطق مرزی: امیرانی که در پایتخت حضور نداشتند درباریان: امیرانی که در دربار و کنار پادشاه بودند (دارای نقش مشورتی در اداره امور کشور) صدر اعظم=وزیر دیوان عالی=وزیر دیوان الممالک=اعتماد الدوله=وزیر دست راست: رئیس ادارات کشوری و حافظ مهر بزرگ شاهی، ناظر بر اجرای بودجه، اداره روابط خارجی حکومت مجلس نویس=وقایع نویس=وزیر دست چپ: معاون صدراعظم، اداره بایگانی دولتی دیوان بیگی: قاضی عالی کشور، ناظر بر اجرای احکام شرع و حاکم روحانی غیر مسلمان قورچی باشی: رئیس شپاه گارد نگهبان و سردار قشون قزلباش قوللر آغاسی: رئیس سپاه سوار غلامان نگهبان مستوفی الممالک: خزانه دار کل کشور و جانشین صدر اعظم، دستگاه وصول مالیات و تنظیم صورت درآمد و هزینه و تصویب فهرست های مالیاتی ناظر بیوتات: رئیس همه بنگاه های اقتصادی دربار شاهی میرشکارباشی: رئیس شکارگاه ها و اداره صید با سگ های شکاری و باز و … مستوفی دیوان خالصه: خزانه دار کل یا رئیس دیوان املاک شاه کلانتر: مسئول رسیدگی به امور اصناف و اتحادیه های صنفی و تعیین سهم مالیات هر صنف و شیوه پرداخت آن در شهرها، تعیین کدخدا، رسیدگی به امور خارج از بازارها، دغاع از حق.ق اجتماعی مردم در برابر زورگویی، واسطه میان مردم و حکومت نقیب: رئیس هر صنف، همکاری با کلانتر برای تعیین قیمت کالاها و مقدار مالیات هر صنف مشارالیه=ناظر دفترخانه حکومتی: تعیین کدخدای محله ها صدرالممالک: معاون و جانشین صدرخانه و دومین شخصیت روحانی کشور، معاون و دستیار دیوان بیگی آخوند=شیخ الاسلام: سومین شخصیت روحانی کشور، رسیدگی به شکایت یتیمان، بیوه زنان و … امیران مناطق مرزی: والیان بیگلربیگان: به صورت موروثی (بیگ: کسی که در اینده می‌بایست به امیری برسد) خانها سلاطین
اوضاع کالبدی	عصر تحول معماری و شهرسازی ایران راهسازی و برقراری ارتباط میان شهرها ساخت رباط ها و کاروانسراها برای رفاه و آسایش و امنیت مسافران جایگزینی ساخت ساختمان های برون گرا به جای ساختمان های درون گرا پیدایش تک ساختمان جایگزینی کوشک با مناظر باز و بی پایان به جای پیوستگی بنا و اصل چسبیدن ساختمان ها اهمیت یافتن بازار ارتباط تنگاتنگ شهر با روستا
شهرها	ابیورد اردبیل: از سر گرفتن رونق گذشته در سده ۹ ش، در شمار شهرهای مقدس شیعیان در زمان شاه طهماسب اول، شهری مهم از نظر بازرگانی اصفهان: انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان توسط شاه عباس، آغاز مهم ترین فعالیت های معماری و شهرسازی اصفهان، توسعه شهر از میدان کهنه به میدان نقش جهان و تحمیل نظامی اجباری برای گسترش شهر، زاینده رود به عنوان محور جداکننده مذهبی، خیابان ۴ باغ به عنوان راه ارتباط دهنده محله های شهر با یکدیگرو با خارج شهر، ساخت محله جدید عباس آباد برای اسکان مهاجران بخارا: دوران حکمرانی عبدالعزیز خان به عنوان آخرین دوران اوج بخارا بلخ بندرعباس: ساخت قلعه شاهی به دستور شاه عباس بم: به عنوان قلعه‌ای نظامی در زمان گنجعلی خان تبریز: انتخاب تبریز به عنوان پایتخت سیاست عاقلانه ای نبوده (مورد هجوم و ویرانی)، جنگ های پی در پی ایران با عثمانی به عنوان یکی از دلایل مهم نابودی ساختمان مهم تبریز، عدم نظم هندسی برای شهر تهران: افزایش کارکرد دفاعی تهران با ساخت برج و بارو و برپاکردن بازار به دست شاه طهماسب از نخستین اقدامات برای رونق و اعتبار این آبادی جرجان: ساخت مبارک آباد (قلعه پهلوی دژ) توسط شاه عباس جلفا: تخریب توسط شاه عباس (تا عصمانی ها نتوانند در موقع حمله به ایران ارزاق خود را تامین کنند) به عنوان اقدامی سوق الجیشی و اقتصادی جهرم: ساخت مسجد و مدرسه خان جهرم و بازسازی مسجد جامع و مسجد نو دامغان: رونق راه‌های ارتباطی امن و تجارت در سایه قدرت مرکزی دزفول: دوره رونق و گسترش دزفول، تامین زیرساخت ها، ساخت چاه آب آشامیدنی و قنات و آسیاب بادی و فاضلاب، حفر کانال هایی برای هدایت آب به مزارع رشت: حاکم نشین گیلان و بیرون آمدن از شکل قصبه و مطرح شدن به شکل شهر تجاری در زمان شاه عباس ری: دوره صفویه به عنوان پایان دوران عظمت و اعتبار ری زواره: ساخت حسینیه بزرگ شهر زنجان: شکل گیری حصار، قلعه و خندقی به دور شهر، ارتباط قلعه زنجان به ۶ دروازه به روستاها و شهرهای پیرامون ساوه: احیای سد قره چای سبزوار: از کانون های اولیه شیعه سمرقند: باوجود تخریب های ایجاد شده این شهر هیچ گاه موقعیت خود را در میان ساکنان منطقه از دست نداد. شیراز: دومین شهر پررونق بعد از اصفهان در این دوره، تغییر نام دروازه های شهر قزوین: پایتخت شاه طهماسب، ایجاد تغییرات از پیش اندیشیده شده در ساختار کالبدی شهر قم: به خاک سپاری ۵ تن از پادشاهان صفوی در آن کاشان: ایجاد ۴ باغ در شمال شهر، ساخت چهار سوق قیصریه و مسجد و مدرسه میانچال، بازار یکنواخت و بزرگ کرمان: ساخت مجموعه ای از میدان، کاروانسرا و بازار و حمام و ۴ سوق با تخریب خانه های مردم کرمانشاه: آغاز آبادانی کرمانشاه را باید از آغاز قرن ۱۱ دانست مراغه: ساخت ۴۰ ستون و مسجد ملارستم مرند: مرکز فرماندهی دولت ایران در جنگ بین شاه طهماسب و عثمانیان مشهد: تبدیل به مهم ترین شهر زیارتی توسط صفویان، ساخت ساختمان های گنبد سبز و مقبره پیر پالان دوز نائین: دارالحکومه هرات در دوران صفویان مهم ترین شهر و مرکز خراسان به شمار می آمد یزد: شهرت دروازه قطریان به دروازه شاهی

منبع: کیمیافکر بزرگ