معرفی :: بحران مد در معماري

[armin.eleman 5,393]

اصولا، شكل ساختمان ها رابطه تنگي با نحوه تفكر، فرهنگ، اقليم و مسائل اجتماعي، اقتصادي اقوام و مليت ها دارد و به زبان ديگر از طريق معماري و ساختمان هويت فرهنگي و قومي هر ملت قابل تشخيص و تفكيك است. بر همين اساس معماري يك پديده اجتماعي و فرهنگي است كه نشانگر نحوه تفكر و نوع زيست يك ملت است به عنوان مثال، معماري شهر*هاي حاشيه كوير ايران تحت تاثير حداقل دو عامل عمده، يكي شرايط اقليمي و ديگري تفكر مذهبي، شكل خاص خود را دارد. بدين معنا كه ساختمان*ها تظاهر به بيرون نداشته و شكل ساختمان در داخل و در حياط مركزي شكوفا مي*شود كه اين مساله در عرصه نخست به دليل شرايط اقليمي است كه كلا يك حجم بسته را طلب مي*كند و از سوي ديگر مذهب اسلام بر حفظ حريم*ها و درون*گرا بودن واحد مسكوني تاكيد دارد. در حالي* كه در معماري قرون هفدهم و هجدهم اروپاي غربي به ويژه در ايتاليا و اسپانيا ( معماري دوره بارك) تحت يك شرايط خاص مذهبي، سياسي كه معروف به دوره ضد رفرم است ساختمان*ها، خاصه بناهاي مذهبي به شدت و به شكل اغراق*آميزي تظاهر به بيرون دارند و اصولا نماي ساختماني در اين دوره به عنوان يك المان تزييني در بافت شهري مطرح مي*شود. در حال علاوه بر تاثير*پذيري معماري از مسائل محيط خود به اين نكته نيز بايد اشاره كرد كه ما در هر دوره تاريخي ساختمان*ها را تنابع قانونمند*هاي خاص آن دوره مي*بينيم و اعمال سليقه*هاي شخصي در شكل دادن به ساختمان تاثير تعيين كننده*اي نداشته است و ساختمان مطابق تعاريف و تئوري*هاي شناخته شده و تجربه شده شكل مي*گرفته است. قرينه*سازي، توازن، نظام، آهنگ و ريتم و هارموني، تضاد و ابهام و كشش، نمادگرايي و تركييب خطوط و سطوح و احجام همه و همه از اصولي بودند كه بنابر مقتضيات و به عنوان ابزار هنرمند معمار، خلق يك اثر زيبا ممكن مي*شد و شكل نماي ساختمان*ها نمونه مشخص دوره، سبك، منطقه و جغرافيا، اقليم و فرهنگ مردم مختلف بوده كه به طور كلي مي*توان گفت مقوله معماري يك مقوله فرهنگي، اجتماعي است كه ريشه در فرهنگ گذشته هر سر*زمين دارد و طبيعتا فرهنگ هر ملت مساله*اي نيست كه بتوان در محدوده زماني مشخص تغييرات عمده در آن اعمال كرد و فقط تحت شرايط خاص اجتماعي سياسي و اقتصادي و در طي مرور زمان رفتارهاي جديد فرهنگي قابل تشخيص است و به همين دليل نيز در معماري ادوار گذشته اين نكته بارز است كه هر دوره معماري به طور عموم مشخصات خاص آن دوره را داراست و تغييرات سبك*هاي معماري به تدريج و در طي يك دوره انتقالي انجام مي*گرفته كه به هر حال سبك جديد نيز ريشه در سبك گذشته داشته و به هيچ وجه تابع تغييرات ناگهاني نبوده است. حال چنانچه بخواهيم معماري امروز ايران و يا به طور مشخص*تر شهر تهران به عنوان مركز اشاعه و منبع تقليد معماري ساير نقاط كشور را مورد بررسي قرار داد، بدون شك بايد نگاهي به روند شكل*گيري شيوه*هاي جديد ساختمان سازي دراين شهر داشت. تا زمان حكومت سلسله قاجاريه معماري ايراني يك روند مشخص و منطقي مطابق تعاريفي كه ارايه شد را دارا بوده است. اما از اواسط اين دوره و از زماني كه تماس و ارتباط رجال و اشراف قاجار با اروپا بيشتر مي*شود رفته رفته تاثير تقليد كور كورانه معماري اروپايي در معماري ايران ظاهر مي*شود كه البته در آغاز اين مساله به كندي و به شكل تقليد عناصري از معماري غربي به خصوص در نماي ساختمان*ها ظهور كرده و سپس در دوره رضاخان با عنوان مبارزه با عقب ماندگي و مدرنيزه كردن كشور، حضور معماري اروپايي نخست در ساختمان*هاي اداري و رسمي و بعد از ورود اولين تحصيل كرده*هاي فرنگي در ساير بناها به سرعت جانشين معماري سنتي شد. بايد به اين نكته اشاره كرد كه برخي از تيپولوژي*هاي ساختماني مانند ايستگاه*هاي راه*آهن و كارخانه*هاي بزرگ، تا قبل از اين در كشور وجود نداشته و طبيعتا اين ساختمان*ها كه محصول صنعت و صنعتي شدن بودند ناچار به تقليد از محل تولد صنعت يعني كشورهاي اروپايي در كشور ما شكل گرفته*اند و زمينه*اي براي ترويج نوع جديد اروپايي ساختمان*سازي شدند. تقليد از معماري غربي به دو شيوه در ايران رايج شد. يكي شيوه معماري آكادميك كه منبع آن كشور فرانسه و مدرسه معماري «پوزار» پاريس بود كه به معماري نئوكلاسيك يا نئوكلاسيسزم معروف است. در اين شيوه معماران به دنبال تبعيت از اصول معماري گذشته اروپا يعني معماري كلاسيك يونان و رم باستان بودند كه در اروپا اين معماري بطور عموم نشانگر روحيه اشرافيت قديمي و پايبندي به سنت*هاست و در نهايت به دليل وقار، عظمت و ايستائي آن، در دوران نظام*هاي ديكتاتوري آلمان هيتلري، فاشيسم ايتاليايي و استالينسم روسي مبدل به معماري رسمي و دولتي مي*شود در ايران نيز به خصوص در دوره رضاخان كه تبليغ روحيه ملي*گرايي همراه با ديكتاتوري فردي حاكم بود، معماري نئوكلاسيك در ساختمان*هاي رسمي به شكل ساده شده*اي آغاز مي*شود. ساختمان*هاي حجيم كه به خصوص در نما تاثير ايستايي را القا مي*كند به عنوان مراكز رسمي و اداري كشور ساخته مي*شوند (كاخ دادگستري، ايستگاه راه*آهن، دانشگاه تهران) و سپس متاثر از روحيه ملي*گرايي در نماي ساختمان*هاي دولتي و رسمي تلفيقي از معماري نئوكلاسيك غربي و معماري دوران پيش از اسلام ايران با الهام از معماري تخت جمشيد و معماري ساساني ظاهر مي*شود. نماي ساختمان شركت فرش ايران در خيابان فردوسي و عمارت شهرباني كه به طور مشخص در نماي آنها ستون*هاي يوناني و رمي جاي خود را به ستون*هاي ايراني با سرستون*هاي تقليدي تخت جمشيد داده*اند، نمونه*هاي بارز اين معماري*اند حتي اولين دانشكده معماري ايران نيز با روش معماري آكادميك و شيوه مدرسه بوزار پاريس شروع به كار كرد. شيوه ديگر كه به معماري مدرن موسوم است با ورود نخستين مهندسان ايراني فارغ التحصيل دانشكده*هاي اروپايي متداول شد. اين مهندسان جوان كه به شدت متاثر از شيوه*هاي معماري مدرن اروپا بودند روش*هاي مدرن را در تهران تجربه و ترويج كردند. آنها با كارهاي معماران كلاسيك و آكادميك به شدت مخالف بودند و با ساختن تك بناها جلوه جديدي از نماي معماري شهري را به نمايش گذاشتند. اولين نمونه*هاي اين معماري در تهران با عنوان هنرستان دختران و باشگاه افسران شروع و به تدريج با ساختن منازل مسكوني جديد در نقاط مختلف شهر، رشد يافت. نماي اين ساختمان*ها به كلي تازه و متفاوت با شيوه*هاي معماري رايج ايراني و حتي معماري نئوكلاسيك هستند. اين ساختمان*ها كم و بيش داراي ارزش*هاي مشابه در تركيب نما و روش*هاي زيبايي*شناسي و به شدت متاثر از معماري موسوم به «راسيوناليسم» (معماري منطقي) اروپا هستند. جنبش «راسيوناليسم» اروپا جنبشي است در معماري كه جهت مبارزه با تفكرات قديمي و كلاسيك و به دنبال ساده*سازي و عملكرد*گرايي و پاسخ به نيازهاي جديد در رابطه با تحولات جديد ناشي از صنعتي شدن شكل گرفت. اين معماري از لحاظ تناسبات برخلاف معماري نئوكلاسيك تابع مقياس*هاي انساني است و اين امر به خصوص در نماي ساختمان تابع مقياس*هاي موجود شهري است. در اين معماري از تكنولوژي و مصالح جديد استفاده مي*شد. بسياري از ساختمان*ها در محلات مركزي تهران امروزي مانند خيابان*هاي سعدي، حافظ، صبا، انقلاب، استاد نجات*الهي (ويلا) و كوچه*ها و خيابان*هاي اطراف آنها به اين شيوه ساخته شده*اند. نماي اين ساختمان*ها اگر چه با معماري سنتي ايران غرابتي ندارد ولي به طور كلي حكايت از يك معماري منطقي و در عين حال ساده دارد كه به دليل استفاده از روش*هاي جديد ساختماني و گريز از تجملات و تزيينات معمول، به سرعت مقبول مي*افتد اما در اثر استفاده از تكنيك اسكلت فلزي و ساده*سازي، در سال*هاي بعد كه رشد شهر*ها سرعت يافته و نياز به مسكن و تيپولوژي*هاي مختلف ساختماني افزايش مي*يابد، عاملي در جهت تخريب سيماي شهر تهران به وسيله سازندگان غير حرفه*اي مي*شود. در روش*هاي معماري غير مدرن، ساختمان از عناصر نسبتا پيچيده*اي تشكيل مي*شد كه براي ارتباط و اتصال عناصر آن نياز به آشنايي با ؟؟ و جزييات نسبتا پيچيده*اي بود كه اين كار فقط از عهده متخصصان فن كه تعداد آنها زياد هم نبود، بر مي*آمد، در حاليكه اصولا يكي از اهداف معماري مدرن در رابطه با نياز روز افزون ساختمان*سازي در شهرها، استفاده از روش*هاي ساده و فرآورده*هاي صنعتي است كه بتوان با استفاده از اين روش*ها سرعت ساخت را افزايش داد. معماري مدرن اگرچه در اين كار موفق به ارايه راه حل*هاي مناسب شد ولي از طرف ديگر باعث شد كه استفاده از روش*هاي ساده*سازي هنر معماري را در اختيار افراد غير متخصص قرار داده و در نتيجه با افزايش نياز ساختمان، حضور افراد غير متخصص در اين حرفه افزايش يافته و هدف معماري مدرن كه ترويج هنر معماري به وسيله شيوه*ها و تكنيك*هاي صنعتي و جديد بود، در عمل به دست افراد غير متخصص، به استفاده صرف از تكنيك مبدل شود. در حقيقت هنر معماري تبديل به تكنيك ساختمان سازي و مفهوم هنر عملا از معماري حذف شد. معمار معروف و معاصر فرانسوي «لوكور بوزيه» مي*گويد: «معماري از تركيب يكسري احجام خالص هندسي تشكيل مي*شود و براي رسيدن به حقيقت در معماري بايد به تركيب اين احجام پرداخت.» وي اضافه مي*كند چنانچه در تركيب اين احجام نگرش هنرمندانه وجود نداشته باشد اين احجام به جعبه*هاي خالي و بي*تناسب تبديل مي*شوند. در دوره پهلوي دوم شهرها به طور بي*سابقه*اي گسترش مي*يابند و تقريبا قريب به 80 تا 90 درصد از بناهاي مسكوني در تهران توسط افراد غير متخصص بنام بساز و بفروش طراحي و ساخته مي*شوند و هنر معماري مبدل به حرفه*اي سود*آور مي*شود كه نهايتا فرآيند اين دوره در سطح فاجعه*آميزي سيماي شهري است خالي از هرگونه مفهوم معمارانه كه با رشد بي*رويه*اش يكي از زشت*ترين مراكز جمعيتي را به معرض نمايش مي*گذارد. سال*هاي 1340 تا 1357 را مي*توان اوج سقوط معماري در ايران به حساب آورد كه در اين سال*ها ساختمان*هاي بساز و بفروش در ابعاد وسيعي بدون هيچگونه معيار و ضابطه*اي چه در زمينه طراحي (پلان و نما) و چه در زمينه فني و ايستايي ساخته مي*شوند و دامنه اين وضعيت تاسف*بار حتي به روستاها نيز كشيده شد. در اين سال*ها در دانشكده*هاي معماري، معماري مدرن غربي به سرعت جايگزين معماري كلاسيك شده و دانشجويان از طريق مجلات معماري با شيوه*هاي معماري مدرن آشنا شدند. جالب اين*كه در اين سال*ها همزمان و در كنار هم دو شيوه از معماري در شهر تهران مشاهده مي*شود. يكي شيوه ساخت و ساز*هاي بي*رويه معروف به بنائي ساز و ديگر ساختمان*هاي معروف به مهندسي ساز، ساختمان*هاي بنايي ساز اغلب در حاشيه شهر و مناطق در حال توسعه ساخته مي*شوند به علاوه با تخريب خانه*هاي قديمي به سرعت چهره محلات قديمي تهران دگرگون مي*شود در اين نوع بناها نماي ساختمان فاقد هر گونه نگرش هنري و زيبايي است. مواد و مصالح به كار رفته در بنا بسته به سليقه شخصي از آجر و يا سنگ ساخته شده و در نماي ساختمان سادگي ابتذال گونه*اي تركيب هجومي را به وجود مي*آورد. به خصوص در حاشيه رو به رشد شهر كه جمعيت مهاجر و تهي كيسه با تملك قطعه زميني و با زحمت زياد صاحب خانه مي*شدند، اين وضعيت حزن آورتر بود. در بسياري موارد نما بدون روكار رها مي*شد، پنجره*ها در ابعاد و اندازه*هاي بي*تناسب و زمخت در هر كجا كه اقتضا مي*كرد همچون حفره*هاي زشتي چشم را مي*آزردند. در مقابل اين ساختمان*ها معماران فارغ*التحصيل دانشكده*هاي داخلي و خارجي با بينش جديد، ساختمان را به صورت تركيب احجام طراحي كردند. هر مهندس معمار با ديدگاه خود احجام را تركيب كرده و نماي ساختمان نيز در حقيقت متاثر از تركيب همين احجام شكل مي*گرفتند. خانه*هاي طبقات مرفه شهري و حتي ساختمان*هاي عمومي مانند سينماها، جولانگاه آرشيتكت*هاي مدرن بود كه در اكثر كارهاي ايشان كه به تقليد معماري سال*هاي 1920 تا 1960 اروپا و آمريكا ساخته مي*شدند، هيچگونه انسجام و تسلسل معماري وجود نداشت. بعد از انقلاب اسلامي روحيه ضد غرب*زدگي و مبارزه با مظاهر فرهنگ غرب جو جديدي را در فضاي معماري مملكت به وجود مي*آورد كه گرايش به روش*هاي سنتي معماري از نتايج اين وضعيت جديد است. از طرف ديگر رشد جمعيت و هجوم مهاجرت همه جانبه به شهر*هاي بزرگ و حاكم شدن مناسبات جديد اجتماعي، اقتصادي، عملا حركت جديد در جهت حفظ ارزش*هاي معماري سنتي را با عدم موفقيت روبه*رو كرد و در دانشكده*هاي معماري نيز برخورد با معماري غربي بسيار سطحي و در خلاصه كلام در تقليد شيوه*هاي مدرن معماري غرب خلاصه مي*شد؛ در حاليكه از مدت*ها پيش كارشناسان معماري و شهر*سازي در غربي پيامدهاي فاجعه بار معماري صرفا عملكرد گراي خود را دريافته و به سرعت در صدد احياي ارزش*هاي معماري و شهرسازي گذشته خود بر*آمدند. از طرف ديگر گرايش به سمت معماري سنتي در ميان معماران بعد از انقلاب در كشور بيشتر به صورت تقليد از معماري گذشته و تكرار فضاهاي معماري سنتي انجام گرفت در حاليكه روابط شهر*نشيني جديد، مناسبات اجتماعي و اقتصادي حاكم بر شهر*هاي سنتي را به كلي دگرگون كرده و عملا استفاده از فضاهاي معماري سنتي در شرايط جديد بي*مفهوم بود. زيرا اصولا معماري تابع شرايط محيط خود شكل مي*گيرد و نيازهاي اقتصادي، اجتماعي، اقليمي و غيره است كه بر شكل معماري تاثير مي*گذارد و طبيعتا بدون در نظر گرفتن نيازهاي جديد شهر*نشيني و روابط زاييده از صنعتي شدن نخواهيم توانست فضاهاي معماري و شهري خود را صرفا مطابق الگوهاي ذهني سازمان*دهي كرد. و در عمل نيز اين شيوه ناموفق و در موارد بسياري منجر به يك حركت ضد ارزشي شد. به اين معنا كه در سال*هاي اخير با شيوه*هاي جديدي كه از معماري به خصوص در سطح شهر تهران مواجه هستيم كه اين شيوه*ها اغلب متاثر از جنبشي است كه در جهت مقابله با معماري مدرن در اروپا آغاز شده و به «پست مدرنيزم» مشهور است. عده*اي از معماران تحصيل كرده ما نيز در جهت احياي معماري سنتي، ناآگاهانه به دنباله*روي از اين شيوه جديد كشيده شدند. معماري «پست مدرنيزم در حقيقت زاييده سيستم اقتصادي اجتماعي بعد از جنگ در اروپاست كه در آن بورژوازي به قدرت رسيده و تنوع*پرست روياي بازگشت به دوران شكوهمند اشرافيت را در معماري دنبال مي*كند از اين رو با ديدگاه*هاي ساده و سري*سازي معماري مدرن كه خروج ديدگاه*هاي سوسياليستي است به مقابله برمي*خيزد. عدم شناخت جريانات معماري غربي مقابله با جو غرب*زدگي در دانشكده*هاي معماري بعد از انقلاب در كشور را بدامان تقليد از پست مدرنيزم مي*اندازد و اين معماري جديد كه بيشتر در نماي ساختمان*ها متجلي مي*شود، به مذاق عده*اي نوكيسه خوش مي*نشيند و هرج و مرج حاكم بر معماري و مسكن در سال*هاي اخير نيز بر اين روند دامن زده و نتيجه آن فرماليزم، تنوع*پرستي، بي*هويتي و فرهنگ مدپرستي است كه رفته رفته بر معماري كشور سايه مي*افكند. يك بررسي اجمالي از روند ساختمان*سازي در تهران با توجه به بناهاي ساخته شده طي 35 سال گذشته تا امروز حاكي از جانشيني فرهنگي مد در معماري اين شهر است. از حدود 35 سال پيش تاكنون كاربرد انواع سنگ*نما از مشخصات مرغوبيت در بنا قلمداد مي*شد. اما به يك باره مد استفاده از آجرنما و به خصوص آجر سه سانتي همه*گير شد كه نوع مهندسي*ساز اين نوع بناها در يك دوره تقليد مشخصي از پست مدرنيزم است كه در مواردي نيز عناصري از نماهاي معماري سنتي در آنها به چشم مي*خورد. در اين گير و دار استفاده كسالت*بار از آجر سه سانتي در نما از يك طرف و شيوع تب گرايشات به تاريخ در معماري غرب از طرف ديگر، در آرشيتكت*هاي ايراني بالا گرفت و تهران شاهد ظهور معماري جديد شد كه در آن سيمان ابزار خورده به سبك و سياق كلاسيسيرم اروپايي به كار گرفته مي*شد. در اين شيوه كه اوج ابتذال پست مدرنيزم مي*باشد معماران ايراني به صورت*هاي هجوآميزي معماري كلاسيك اروپا را تقليد كردند. عناصري از قبيل ستون*ها يوناني و طاق*ها و قرنيزهاي كار شده رومي كه نشانه*هاي تقليد ناآگاهانه از كارهاي معمار معروف دوران رنسانس ايتاليا «آندره پلاديو» مي*باشد. سيماي معماري مد را به عرصه نمايش مي*گذارد. در اين ميان هم*زمان با رونق كسب و كار بازار ساختمان و مسكن، سودجويان و بساز و بفروش*ها هم از معركه عقب نمانده و آنها نيز به نوبه خود فرآورده*هاي جديد مهندسان معمار را با حذف و اضافات بازارپسندانه به عرصه نمايش مي*گذارند و سپس در هر كوچه و پس كوچه هر جا كه ساختمان جديدي ساخته مي*شد نام*نماي «لندني» يا به عبارتي نماي «رمي» نشانه مرغوبيت كالاست و تازه اين آغاز راه بود. چرا كه فرهنگ مد عميقا ارزش*هاي جامعه را تسخير كرده و طبيعي است راه*آورد آن مدهاي جديد ديگري خواهد بود. اخيرا چندي است كه ما در سطح شهر تهران با شيوه*هاي جديد ديگري مواجه مي*شويم كه شايد نام مناسبي هنوز براي آن وارد نشده، «نئومدرنيزم» و «دي كانستر اكتيويزم» شروع حركت*هاي جديدي است كه حاكي از شيوع بي*دغدغه فرهنگ مد و بيماري تنوع*پرستي است. در اينجا اشاره به اين مطلب ضروري است كه اصولا كلمه مد خود به خود در اذهان موضوع تظاهر و آراستن و به نمايش گذاردن ظاهر را تداعي مي*نمايد و اتفاقا تمام شيوه*هاي نام برده شده نيز بر اين مساله يعني آرايش ظاهري ساختمان تاكيد دارند.

در گفتار خود ما هميشه روي اين موضوع تاكيد داشتيم كه معماري يك مقوله فرهنگي اجتماعي است كه ريشه*هاي عميق در گذشته هر ملت دارد و اصولا معماري،*بدون گذشته*اش بي*مفهوم خواهد بود. فرهنگ غربي بعد از رنسانس با گذار از تفكرات فلاسفه طرفدار ليبراليسم و كاپيتاليسم و ماركسيسم و اومانيسم كه ريشه*هاي اجتماعي ما ديگري را در غرب قوت بخشيده*اند. امروز فلسفه نيهيليسم يا پوچ*گراي را تجربه مي*كند و تجلي اين شيوه تفكر در معماري غربي به صورت رد ارزش*ها و آزادي بي*قيد و شرط معمار در به كارگيري عناصر معماري است. شيوه جديد معماري غرب پوچ پنداشتن تمامي اصول حاكم بر معماري است و فضاي اين معماري فضاي پرورش نسل «هيپي»،* «پانگ» و «رپ» است. امروزه در جوامع غربي ما شاهد تغييرات دايمي در تمامي اركان اجتماعي هستيم و تلاطم بي*وقفه در تمامي مناسبات اجتماعي، بي*اطميناني را در جامعه غربي به دنبال آورده، همه مناسبات ثابت با سلسله ايده*ها و نظرات خدشه*ناپذيرشان به دور ريخته مي*شوند و هر چيز مقدسي بي*تقدس مي*شود و نهايتا پوچ*گرايي بر همه چيز حاكم شده جديدترين كارهاي معماران معروف غربي نمونه آخرين تحولات معماري غربي يعني پوچ*گرايي است كه متأسفانه امروز ما شاهد جرقه*هايي از تقليد صرف از كارهاي آنها كه حاكي از عدم شناخت زمينه*هاي علمي موضوع است نزد دانشجويان جوان در دانشكده*هاي معماري هستيم.

در اينجا طرح يك سئوال اهميت موضوع را روشن*تر خواهد نمود. سئوال اين است:

فرهنگ اجتماعي فلسفي در مملكت ما تفكرات ليبراليسم و كاپيتاليسم و ماركسيسم و اومانيسم را تا چه ميزان تجربه كرده است كه امروزه بايد شاهد نتايج تجربيات آنها در عميق*ترين اركان فرهنگي كشورمان يعني معماري و شهرسازي و به دنبال آن در ساير اركان فرهنگي كشور باشيم؟

يادآور مي*شود كه اصولا هنر بايد مفهوم عميق فرهنگي داشته باشد، تغييرات پي در پي هنر را به مد مبدل مي*نمايد و هنر مد خالي از محتواي فرهنگي است و هر جامعه با بحران فرهنگي به سرعت دچار از خود بيگانگي مي*شود كه پيامدهاي آن تغيير در مناسبات اجتماعي و بي*اطميناني در سطح جامعه خواهد بود و در اين صورت داعيه مبارزه با تهاجم فرهنگي چه معنايي مي*تواند داشته باشد؟ امروز معماري به عنوان كالبد فرهنگ جامعه دستخوش شديدترين تهاجمات بيگانه شده و متاسفانه ما از درك آن عاجز هستيم و تا زماني كه ما نقش و اهميت فضاي معماري را در شكل دادن به فرهنگ و تربيت نسل*هاي جامعه عميقا درك نكنيم قادر به احيا فرهنگي جامعه نخواهيم بود. نگاهي به ساخت و سازها در سطح تهران حكايت از سقوط غم*انگيز هويت فرهنگ معماري پربارمان را دارد. ريشه*يابي اين جريانات نياز به بررسي*هاي بس عميق دارد. كارشناسي و شناخت آنها چندان هم ساده نيست. با اين وجود متأسفانه در هيچ يك از سلسله مراتب، علمي (دانشكده*هاي معماري) سياست*گذاري (وزارت مسكن و شهرسازي) و دستگاه*هاي اجرايي، شاهد برنامه*ريزي و برخورد صحيح براي مقابله با اين مساله نيستيم.

در دانشكده*هاي معماري،* دانشجويان در زمينه*هاي شناخت علمي معماري*هاي گذشته و معاصر در جهان آموزش نمي*بينند و بدون داشتن شرايط ذهني لازم، مجلات معماري خارجي در اختيار ايشان قرار مي*گيرد و نتيجه آن تقليد بصري دانشجويان از معماري غربي بدون آشنايي با زمينه*هاي فرهنگي و اجتماعي لازم از آنهاست، حال آنكه از نقطه*نظر علمي اگر ما به معماري به عنوان يك پديده اجتماعي بنگريم لازم خواهد بود كه براي شناخت اين پديده روند تكاملي*اش مورد بررسي و شناخت قرار گيرد. يعني دانشجويان بايد شكل علمي و با تحليل همه*جانبه در روند شكل*گيري و شناخت قرار گيرد. يعني دانشجويان بايد به شكل علمي و با تحليل همه*جانبه در روند شكل*گيري و شناخت ريشه*هاي اجتماعي و فرهنگي معماري غربي قرار گيرند. هم*چنين بايد در دانشكده*هاي ما تاريخ معماري اين سرزمين به دقت مورد ارزيابي و موشكافي قرار گيرد. اينها نخستين و مهم*ترين قدم در زمينه شناخت ارزش*هاي واقعي در معماري است. در اين صورت دانشجويان با درك و آگاهي و شناخت از اين پديده با نگرشي واقع*بينانه در اجتماع حرفه*اي حضور خواهد يافت و مسلما، بسيارند از ايشان كه با تعهد حرفه*اي در شغل خود، دست كم بر اين آشفته بازار دامن نخواهند زد.

وزارت مسكن و شهرسازي نيز به عنوان ركن سياست*گذار معماري و شهرسازي غرق در بحران مسكن و جو ناشي از آن است. مشكلات اقتصادي و شرايط ناشي از آن در زمينه* تامين مسكن باعث شده كه برنامه*ريزي اين سازمان عملا، فقط در زمينه*هاي سياست*گذاري اقتصادي مسكن محدود شود شهرداري*ها نيز به عنوان بزرگ*ترين دستگاه*هاي ناظر بر اجراي معماري متاسفانه خود آتش بيار معركه هستند. نتيجه كار چيزي است كه ما امروز در سطح شهر تهران ناظر آن هستيم و رفته رفته شاهد شيوع آن در ساير نقاط كشور خواهيم بود.

در خاتمه اشاره به اين موضوع ضروري است كه امروز مشكلات اقتصادي و اجتماعي باعث غفلت از فرهنگ معماري و بي*اعتنا شدن به اين مقوله پرارزش فرهنگي شده است و زماني به اين غفلت پي خواهيم برد. كه جبران آن بسيار مشكل است. مشكل ما در اين زمينه نيز تكرار همان مشكل عقده*هاي عقب*ماندگي تكنولوژيكي از كشورهاي غربي است كه در نزد عده*اي از متخصصان باعث به وجود آمدن اين تفكر شده است كه تنها راه رشد و توسعه همانا پيروي از الگوهاي كشورهاي توسعه يافته غربي است اين عده اعتقاد دارند كه كشورهاي جهان سوم مجبورند روند مدرن*سازي را با نقاب غربي*سازي طي كنند كه در اين صورت ما متحمل آسيب دوگانه*اي خواهيم بود زيرا بي*هويتي قومي در مواجه با خردگرايي اقتصادي و تكنولوژيكي غرب نتيجه امواج زلزله*اي است كه بدون شك خودكشي فرهنگي را به دنبال خواهد داشت.

 

توضيحات:

1- معماري پست مدرنيزم به معناي معماري بعد از مدرنيزم است و فلسفه آن به ظاهر بر مبناي ارزش دادن به فضاي زندگي انسان در معماري و شهرسازي است. چيزي كه در معماري و شهرسازي مدرن فراموش شده و به قول برخي از طرفداران اين جنبش، معماري مدرن ماشين را به انسان اولويت داده كه شروع اين حركت جديد عملا در دهه پنجاه و آغاز سال*هاي 1960 در اروپا و آمريكاست.

در حقيقت معماري مدرن كه با شروع قرن بيستم در اروپا نسج مي*گيرد به دنبال صنعتي شدن كشورهاي غربي و براي پاسخ به نيازهاي روزافزون ساختمان*سازي روش*هايي را پيشنهاد مي*كند كه در آنها سرعت ساخت، استفاده از تكنولوژي مدرن و حذف تزيينات دست و پاگير و از همه مهم*تر عملكردگرايي در اولويت قرار مي*گيرند و بر اين اساس معماران مدرن به مبارزه با شيوه*هاي معماري سنتي اروپا برخواسته و ارزش*هاي تاريخي را در معماري نفي مي*كنند. پيدايش جنبش پست مدرنيزم در دهه پنجاه نتيجه بحران اجتماعي و فرهنگي*اي است كه معماري مدرن به دنبال دارد. طرفداران پست مدرنيزم نفي ارزش*هاي انساني را در معماري و شهرسازي مدرن به شدت مورد انتقاد قرار داده و نهايتا بر اين باورند كه معماري بايد صرفا به نيازهاي فيزيكي انسان نيانديشد. بلكه نيازهاي روحي و معنوي انسان مي*بايست در معماري و شهرسازي مورد توجه قرار بگيرد. بر اين اساس بسياري از معماران پست مدرنيزم الگوبرداري از معماري*هاي گذشته را در كارهاي خود به شدت مورد استفاده قرار مي دهند. از طرف ديگر روند جريانات سياسي، اقتصادي در غرب اين شيوه جديد را به سرعت جهت داده و عملا اين سبك ابزاري در جهت شكل دادن به ساختمان*هاي مجلل و كاخ*هاي سرمايه*داران غربي مي شود. در حقيقت ادعاي سردمداران اين جنبش در جهت ارايه راه*حل بحران معماري مدرن به دنبال خود بحران ديگري به وجود مي آورد كه همانا تنوع پرستي و بحران مد معماري است. چنانچه در چند دهه اخير جنبش هاي جديدي يكي پس از ديگري با عمر كوتاه در صحنه معماري كشورهاي غربي ظاهر شده اند.

2- نماي لندني:

نام اشتباه روي اين گونه نماها كه صرفا از طريق تقليد بصري رواج پيدا نموده و به نماي لندني و يا نماي رمي موسوم گرديده، در حقيقت مربوط به شيوه*اي از معماري است كه معمار معروف دوره رنسانس ايتاليا «آندره پا لاديو» با استفاده از عناصر معماري يونان و رم باستان پايه گذاري نموده و به كلاسي سيزم معروف است.

اين معمار ايتاليايي يا به طور دقيق تر معمار «ونيزي»، بيشتر در ساخت بناي قصرها و ويلاهاي اشراف ايتاليايي اين روش را مورد استفاده قرار مي*داد. ديدگاه*هاي خاص او در بازگشت به معماري پرشكوه يونان و به خصوص رم باستان، بعدها به شيوه «پالاديانيزم» معروف شد.

از طرفي سبك معماري رنسانس در كشورهاي اروپاي شمالي به خصوص انگليس با تاخير نسبتا زيادي اشاعه پيدا كرد و اين كشورها بيشتر ترجيح مي دادند با سنت معماري خودشان يعني سبك گوتيك بناهاي خود را بسازند بعد از نفوذ معماري رنسانس در انگليس رفته رفته معماران انگليسي گرايش به روش پالاديورا انتخاب و اين شيوه در انگلستان بسيار متداول شد و سپس در مستعمرات انگلستان نيز صاحب منصبان انگليسي قصرهاي خود را به اين شيوه بنا مي كردند و از آنجايي كه شهر لندن مركز انگلستان بيشترين محل اين نوع بناهاست. لذا در نزد عده اي كه از اين شهر ديدن كرده اند. اين شيوه نماي لندني لقب گرفته است و عده ديگري كه كم و بيش با معماري رم باستان آشنايي دارند اين شيوه را نماي رمي لقب داده ند.

توضيح:

سبك رنسانس در دومين دهه قرن پانزدهم ميلادي در ايتاليا آغاز شد و كارهاي «پادلايو» معمار ونيزي مربوط به قرن شانزدهم و اوايل قرن هفدهم مربوط مي*شود و شيوع سبك پالاديود در انگليس به قرن هجدهم مربوط است.

[* v e n o o s * مهمان]

بحران مد در معماری,

ظریفی گفته است «ما ساختمان‌های‌‌مان را می‌سازیم و ساختمان‌های‌مان متقابلا، به ما شكل می‌دهند.» اگر با تامل به این گفته بنگریم و نیز نگاهی با تامل به چهره پر هیاهو و مملو از كار و زندگی و فعالیت شهر‌های‌مان بیندازیم پی می‌بریم كه معماری و ساختمان در شكل دادن به شهر و روابط مردم و دیگر مسائل اساسی در شهر نقش والا و پر اهمیتی را دارا هستند و اصولا، شكل ساختمان‌ها رابطه تنگی با نحوه تفكر، فرهنگ، اقلیم و مسائل اجتماعی، اقتصادی اقوام و ملیت‌ها دارد و به زبان دیگر از طریق معماری و ساختمان هویت فرهنگی و قومی هر ملت قابل تشخیص و تفكیك است.

 

بر همین اساس معماری یك پدیده اجتماعی و فرهنگی است كه نشانگر نحوه تفكر و نوع زیست یك ملت است به عنوان مثال، معماری شهر‌های حاشیه كویر ایران تحت تاثیر حداقل دو عامل عمده، یكی شرایط اقلیمی و دیگری تفكر مذهبی، شكل خاص خود را دارد. بدین معنا كه ساختمان‌ها تظاهر به بیرون نداشته و شكل ساختمان در داخل و در حیاط مركزی شكوفا می‌شود كه این مساله در عرصه نخست به دلیل شرایط اقلیمی است كه كلا یك حجم بسته را طلب می‌كند و از سوی دیگر مذهب اسلام بر حفظ حریم‌ها و درون‌گرا بودن واحد مسكونی تاكید دارد. در حالی‌ كه در معماری قرون هفدهم و هجدهم اروپای غربی به ویژه در ایتالیا و اسپانیا ( معماری دوره بارك) تحت یك شرایط خاص مذهبی، سیاسی كه معروف به دوره ضد رفرم است ساختمان‌ها، خاصه بناهای مذهبی به شدت و به شكل اغراق‌آمیزی تظاهر به بیرون دارند و اصولا نمای ساختمانی در این دوره به عنوان یك المان تزیینی در بافت شهری مطرح می‌شود.

 

در حال علاوه بر تاثیر‌پذیری معماری از مسائل محیط خود به این نكته نیز باید اشاره كرد كه ما در هر دوره تاریخی ساختمان‌ها را تنابع قانونمند‌های خاص آن دوره می‌بینیم و اعمال سلیقه‌های شخصی در شكل دادن به ساختمان تاثیر تعیین كننده‌ای نداشته است و ساختمان مطابق تعاریف و تئوری‌های شناخته شده و تجربه شده شكل می‌گرفته است.

[* v e n o o s * مهمان]

قرینه‌سازی، توازن، نظام، آهنگ و ریتم و هارمونی، تضاد و ابهام و كشش، نمادگرایی و تركییب خطوط و سطوح و احجام همه و همه از اصولی بودند كه بنابر مقتضیات و به عنوان ابزار هنرمند معمار، خلق یك اثر زیبا ممكن می‌شد و شكل نمای ساختمان‌ها نمونه مشخص دوره، سبك، منطقه و جغرافیا، اقلیم و فرهنگ مردم مختلف بوده كه به طور كلی می‌توان گفت مقوله معماری یك مقوله فرهنگی، اجتماعی است كه ریشه در فرهنگ گذشته هر سر‌زمین دارد و طبیعتا فرهنگ هر ملت مساله‌ای نیست كه بتوان در محدوده زمانی مشخص تغییرات عمده در آن اعمال كرد و فقط تحت شرایط خاص اجتماعی سیاسی و اقتصادی و در طی مرور زمان رفتارهای جدید فرهنگی قابل تشخیص است و به همین دلیل نیز در معماری ادوار گذشته این نكته بارز است كه هر دوره معماری به طور عموم مشخصات خاص آن دوره را داراست و تغییرات سبك‌های معماری به تدریج و در طی یك دوره انتقالی انجام می‌گرفته كه به هر حال سبك جدید نیز ریشه در سبك گذشته داشته و به هیچ وجه تابع تغییرات ناگهانی نبوده است. حال چنانچه بخواهیم معماری امروز ایران و یا به طور مشخص‌تر شهر تهران به عنوان مركز اشاعه و منبع تقلید معماری سایر نقاط كشور را مورد بررسی قرار داد، بدون شك باید نگاهی به روند شكل‌گیری شیوه‌های جدید ساختمان سازی دراین شهر داشت.

 

تا زمان حكومت سلسله قاجاریه معماری ایرانی یك روند مشخص و منطقی مطابق تعاریفی كه ارایه شد را دارا بوده است. اما از اواسط این دوره و از زمانی كه تماس و ارتباط رجال و اشراف قاجار با اروپا بیشتر می‌شود رفته رفته تاثیر تقلید كور كورانه معماری اروپایی در معماری ایران ظاهر می‌شود كه البته در آغاز این مساله به كندی و به شكل تقلید عناصری از معماری غربی به خصوص در نمای ساختمان‌ها ظهور كرده و سپس در دوره رضاخان با عنوان مبارزه با عقب ماندگی و مدرنیزه كردن كشور، حضور معماری اروپایی نخست در ساختمان‌های اداری و رسمی و بعد از ورود اولین تحصیل كرده‌های فرنگی در سایر بناها به سرعت جانشین معماری سنتی شد.

 

 

باید به این نكته اشاره كرد كه برخی از تیپولوژی‌های ساختمانی مانند ایستگاه‌های راه‌آهن و كارخانه‌های بزرگ، تا قبل از این در كشور وجود نداشته و طبیعتا این ساختمان‌ها كه محصول صنعت و صنعتی شدن بودند ناچار به تقلید از محل تولد صنعت یعنی كشورهای اروپایی در كشور ما شكل گرفته‌اند و زمینه‌ای برای ترویج نوع جدید اروپایی ساختمان‌سازی شدند. تقلید از معماری غربی به دو شیوه در ایران رایج شد. یكی شیوه معماری آكادمیك كه منبع آن كشور فرانسه و مدرسه معماری «پوزار» پاریس بود كه به معماری نئوكلاسیك یا نئوكلاسیسزم معروف است.

[* v e n o o s * مهمان]

در این شیوه معماران به دنبال تبعیت از اصول معماری گذشته اروپا یعنی معماری كلاسیك یونان و رم باستان بودند كه در اروپا این معماری بطور عموم نشانگر روحیه اشرافیت قدیمی و پایبندی به سنت‌هاست و در نهایت به دلیل وقار، عظمت و ایستائی آن، در دوران نظام‌های دیكتاتوری آلمان هیتلری، فاشیسم ایتالیایی و استالینسم روسی مبدل به معماری رسمی و دولتی می‌شود در ایران نیز به خصوص در دوره رضاخان كه تبلیغ روحیه ملی‌گرایی همراه با دیكتاتوری فردی حاكم بود، معماری نئوكلاسیك در ساختمان‌های رسمی به شكل ساده شده‌ای آغاز می‌شود.

 

ساختمان‌های حجیم كه به خصوص در نما تاثیر ایستایی را القا می‌كند به عنوان مراكز رسمی و اداری كشور ساخته می‌شوند (كاخ دادگستری، ایستگاه راه‌آهن، دانشگاه تهران) و سپس متاثر از روحیه ملی‌گرایی در نمای ساختمان‌های دولتی و رسمی تلفیقی از معماری نئوكلاسیك غربی و معماری دوران پیش از اسلام ایران با الهام از معماری تخت جمشید و معماری ساسانی ظاهر می‌شود.

 

نمای ساختمان شركت فرش ایران در خیابان فردوسی و عمارت شهربانی كه به طور مشخص در نمای آنها ستون‌های یونانی و رمی جای خود را به ستون‌های ایرانی با سرستون‌های تقلیدی تخت جمشید داده‌اند، نمونه‌های بارز این معماری‌اند حتی اولین دانشكده معماری ایران نیز با روش معماری آكادمیك و شیوه مدرسه بوزار پاریس شروع به كار كرد. شیوه دیگر كه به معماری مدرن موسوم است با ورود نخستین مهندسان ایرانی فارغ التحصیل دانشكده‌های اروپایی متداول شد. این مهندسان جوان كه به شدت متاثر از شیوه‌های معماری مدرن اروپا بودند روش‌های مدرن را در تهران تجربه و ترویج كردند. آنها با كارهای معماران كلاسیك و آكادمیك به شدت مخالف بودند و با ساختن تك بناها جلوه جدیدی از نمای معماری شهری را به نمایش گذاشتند. اولین نمونه‌های این معماری در تهران با عنوان هنرستان دختران و باشگاه افسران شروع و به تدریج با ساختن منازل مسكونی جدید در نقاط مختلف شهر، رشد یافت.

 

نمای این ساختمان‌ها به كلی تازه و متفاوت با شیوه‌های معماری رایج ایرانی و حتی معماری نئوكلاسیك هستند. این ساختمان‌ها كم و بیش دارای ارزش‌های مشابه در تركیب نما و روش‌های زیبایی‌شناسی و به شدت متاثر از معماری موسوم به «راسیونالیسم» (معماری منطقی) اروپا هستند. جنبش «راسیونالیسم» اروپا جنبشی است در معماری كه جهت مبارزه با تفكرات قدیمی و كلاسیك و به دنبال ساده‌سازی و عملكرد‌گرایی و پاسخ به نیازهای جدید در رابطه با تحولات جدید ناشی از صنعتی شدن شكل گرفت.

 

این معماری از لحاظ تناسبات برخلاف معماری نئوكلاسیك تابع مقیاس‌های انسانی است و این امر به خصوص در نمای ساختمان تابع مقیاس‌های موجود شهری است. در این معماری از تكنولوژی و مصالح جدید استفاده می‌شد. بسیاری از ساختمان‌ها در محلات مركزی تهران امروزی مانند خیابان‌های سعدی، حافظ، صبا، انقلاب، استاد نجات‌الهی (ویلا) و كوچه‌ها و خیابان‌های اطراف آنها به این شیوه ساخته شده‌اند.

[* v e n o o s * مهمان]

. نمای این ساختمان‌ها اگر چه با معماری سنتی ایران غرابتی ندارد ولی به طور كلی حكایت از یك معماری منطقی و در عین حال ساده دارد كه به دلیل استفاده از روش‌های جدید ساختمانی و گریز از تجملات و تزیینات معمول، به سرعت مقبول می‌افتد اما در اثر استفاده از تكنیك اسكلت فلزی و ساده‌سازی، در سال‌های بعد كه رشد شهر‌ها سرعت یافته و نیاز به مسكن و تیپولوژی‌های مختلف ساختمانی افزایش می‌یابد، عاملی در جهت تخریب سیمای شهر تهران به وسیله سازندگان غیر حرفه‌ای می‌شود.

 

در روش‌های معماری غیر مدرن، ساختمان از عناصر نسبتا پیچیده‌ای تشكیل می‌شد كه برای ارتباط و اتصال عناصر آن نیاز به آشنایی با ؟؟ و جزییات نسبتا پیچیده‌ای بود كه این كار فقط از عهده متخصصان فن كه تعداد آنها زیاد هم نبود، بر می‌آمد، در حالیكه اصولا یكی از اهداف معماری مدرن در رابطه با نیاز روز افزون ساختمان‌سازی در شهرها، استفاده از روش‌های ساده و فرآورده‌های صنعتی است كه بتوان با استفاده از این روش‌ها سرعت ساخت را افزایش داد. معماری مدرن اگرچه در این كار موفق به ارایه راه حل‌های مناسب شد ولی از طرف دیگر باعث شد كه استفاده از روش‌های ساده‌سازی هنر معماری را در اختیار افراد غیر متخصص قرار داده و در نتیجه با افزایش نیاز ساختمان، حضور افراد غیر متخصص در این حرفه افزایش یافته و هدف معماری مدرن كه ترویج هنر معماری به وسیله شیوه‌ها و تكنیك‌های صنعتی و جدید بود، در عمل به دست افراد غیر متخصص، به استفاده صرف از تكنیك مبدل شود. در حقیقت هنر معماری تبدیل به تكنیك ساختمان سازی و مفهوم هنر عملا از معماری حذف شد. معمار معروف و معاصر فرانسوی «لوكور بوزیه» می‌گوید: «معماری از تركیب یكسری احجام خالص هندسی تشكیل می‌شود و برای رسیدن به حقیقت در معماری باید به تركیب این احجام پرداخت.» وی اضافه می‌كند چنانچه در تركیب این احجام نگرش هنرمندانه وجود نداشته باشد این احجام به جعبه‌های خالی و بی‌تناسب تبدیل می‌شوند. در دوره پهلوی دوم شهرها به طور بی‌سابقه‌ای گسترش می‌یابند و تقریبا قریب به 80 تا 90 درصد از بناهای مسكونی در تهران توسط افراد غیر متخصص بنام بساز و بفروش طراحی و ساخته می‌شوند و هنر معماری مبدل به حرفه‌ای سود‌آور می‌شود كه نهایتا فرآیند این دوره در سطح فاجعه‌آمیزی سیمای شهری است خالی از هرگونه مفهوم معمارانه كه با رشد بی‌رویه‌اش یكی از زشت‌ترین مراكز جمعیتی را به معرض نمایش می‌گذارد. سال‌های 1340 تا 1357 را می‌توان اوج سقوط معماری در ایران به حساب آورد كه در این سال‌ها ساختمان‌های بساز و بفروش در ابعاد وسیعی بدون هیچگونه معیار و ضابطه‌ای چه در زمینه طراحی (پلان و نما) و چه در زمینه فنی و ایستایی ساخته می‌شوند و دامنه این وضعیت تاسف‌بار حتی به روستاها نیز كشیده شد. در این سال‌ها در دانشكده‌های معماری، معماری مدرن غربی به سرعت جایگزین معماری كلاسیك شده و دانشجویان از طریق مجلات معماری با شیوه‌های معماری مدرن آشنا شدند. جالب این‌كه در این سال‌ها همزمان و در كنار هم دو شیوه از معماری در شهر تهران مشاهده می‌شود.

 

یكی شیوه ساخت و ساز‌های بی‌رویه معروف به بنائی ساز و دیگر ساختمان‌های معروف به مهندسی ساز، ساختمان‌های بنایی ساز اغلب در حاشیه شهر و مناطق در حال توسعه ساخته می‌شوند به علاوه با تخریب خانه‌های قدیمی به سرعت چهره محلات قدیمی تهران دگرگون می‌شود در این نوع بناها نمای ساختمان فاقد هر گونه نگرش هنری و زیبایی است. مواد و مصالح به كار رفته در بنا بسته به سلیقه شخصی از آجر و یا سنگ ساخته شده و در نمای ساختمان سادگی ابتذال گونه‌ای تركیب هجومی را به وجود می‌آورد. به خصوص در حاشیه رو به رشد شهر كه جمعیت مهاجر و تهی كیسه با تملك قطعه زمینی و با زحمت زیاد صاحب خانه می‌شدند، این وضعیت حزن آورتر بود. در بسیاری موارد نما بدون روكار رها می‌شد، پنجره‌ها در ابعاد و اندازه‌های بی‌تناسب و زمخت در هر كجا كه اقتضا می‌كرد همچون حفره‌های زشتی چشم را می‌آزردند. در مقابل این ساختمان‌ها معماران فارغ‌التحصیل دانشكده‌های داخلی و خارجی با بینش جدید، ساختمان را به صورت تركیب احجام طراحی كردند.

[* v e n o o s * مهمان]

هر مهندس معمار با دیدگاه خود احجام را تركیب كرده و نمای ساختمان نیز در حقیقت متاثر از تركیب همین احجام شكل می‌گرفتند. خانه‌های طبقات مرفه شهری و حتی ساختمان‌های عمومی مانند سینماها، جولانگاه آرشیتكت‌های مدرن بود كه در اكثر كارهای ایشان كه به تقلید معماری سال‌های 1920 تا 1960 اروپا و آمریكا ساخته می‌شدند، هیچگونه انسجام و تسلسل معماری وجود نداشت.

 

بعد از انقلاب اسلامی روحیه ضد غرب‌زدگی و مبارزه با مظاهر فرهنگ غرب جو جدیدی را در فضای معماری مملكت به وجود می‌آورد كه گرایش به روش‌های سنتی معماری از نتایج این وضعیت جدید است. از طرف دیگر رشد جمعیت و هجوم مهاجرت همه جانبه به شهر‌های بزرگ و حاكم شدن مناسبات جدید اجتماعی، اقتصادی، عملا حركت جدید در جهت حفظ ارزش‌های معماری سنتی را با عدم موفقیت روبه‌رو كرد و در دانشكده‌های معماری نیز برخورد با معماری غربی بسیار سطحی و در خلاصه كلام در تقلید شیوه‌های مدرن معماری غرب خلاصه می‌شد؛ در حالیكه از مدت‌ها پیش كارشناسان معماری و شهر‌سازی در غربی پیامدهای فاجعه بار معماری صرفا عملكرد گرای خود را دریافته و به سرعت در صدد احیای ارزش‌های معماری و شهرسازی گذشته خود بر‌آمدند.

 

از طرف دیگر گرایش به سمت معماری سنتی در میان معماران بعد از انقلاب در كشور بیشتر به صورت تقلید از معماری گذشته و تكرار فضاهای معماری سنتی انجام گرفت در حالیكه روابط شهر‌نشینی جدید، مناسبات اجتماعی و اقتصادی حاكم بر شهر‌های سنتی را به كلی دگرگون كرده و عملا استفاده از فضاهای معماری سنتی در شرایط جدید بی‌مفهوم بود. زیرا اصولا معماری تابع شرایط محیط خود شكل می‌گیرد و نیازهای اقتصادی، اجتماعی، اقلیمی و غیره است كه بر شكل معماری تاثیر می‌گذارد و طبیعتا بدون در نظر گرفتن نیازهای جدید شهر‌نشینی و روابط زاییده از صنعتی شدن نخواهیم توانست فضاهای معماری و شهری خود را صرفا مطابق الگوهای ذهنی سازمان‌دهی كرد. و در عمل نیز این شیوه ناموفق و در موارد بسیاری منجر به یك حركت ضد ارزشی شد.

 

به این معنا كه در سال‌های اخیر با شیوه‌های جدیدی كه از معماری به خصوص در سطح شهر تهران مواجه هستیم كه این شیوه‌ها اغلب متاثر از جنبشی است كه در جهت مقابله با معماری مدرن در اروپا آغاز شده و به «پست مدرنیزم» مشهور است.

[* v e n o o s * مهمان]

عده‌ای از معماران تحصیل كرده ما نیز در جهت احیای معماری سنتی، ناآگاهانه به دنباله‌روی از این شیوه جدید كشیده شدند. معماری «پست مدرنیزم در حقیقت زاییده سیستم اقتصادی اجتماعی بعد از جنگ در اروپاست كه در آن بورژوازی به قدرت رسیده و تنوع‌پرست رویای بازگشت به دوران شكوهمند اشرافیت را در معماری دنبال می‌كند از این رو با دیدگاه‌های ساده و سری‌سازی معماری مدرن كه خروج دیدگاه‌های سوسیالیستی است به مقابله برمی‌خیزد.

 

عدم شناخت جریانات معماری غربی مقابله با جو غرب‌زدگی در دانشكده‌های معماری بعد از انقلاب در كشور را بدامان تقلید از پست مدرنیزم می‌اندازد و این معماری جدید كه بیشتر در نمای ساختمان‌ها متجلی می‌شود، به مذاق عده‌ای نوكیسه خوش می‌نشیند و هرج و مرج حاكم بر معماری و مسكن در سال‌های اخیر نیز بر این روند دامن زده و نتیجه آن فرمالیزم، تنوع‌پرستی، بی‌هویتی و فرهنگ مدپرستی است كه رفته رفته بر معماری كشور سایه می‌افكند.

 

یك بررسی اجمالی از روند ساختمان‌سازی در تهران با توجه به بناهای ساخته شده طی 35 سال گذشته تا امروز حاكی از جانشینی فرهنگی مد در معماری این شهر است. از حدود 35 سال پیش تاكنون كاربرد انواع سنگ‌نما از مشخصات مرغوبیت در بنا قلمداد می‌شد. اما به یك باره مد استفاده از آجرنما و به خصوص آجر سه سانتی همه‌گیر شد كه نوع مهندسی‌ساز این نوع بناها در یك دوره تقلید مشخصی از پست مدرنیزم است كه در مواردی نیز عناصری از نماهای معماری سنتی در آنها به چشم می‌خورد. در این گیر و دار استفاده كسالت‌بار از آجر سه سانتی در نما از یك طرف و شیوع تب گرایشات به تاریخ در معماری غرب از طرف دیگر، در آرشیتكت‌های ایرانی بالا گرفت و تهران شاهد ظهور معماری جدید شد كه در آن سیمان ابزار خورده به سبك و سیاق كلاسیسیرم اروپایی به كار گرفته می‌شد.

 

در این شیوه كه اوج ابتذال پست مدرنیزم می‌باشد معماران ایرانی به صورت‌های هجوآمیزی معماری كلاسیك اروپا را تقلید كردند. عناصری از قبیل ستون‌ها یونانی و طاق‌ها و قرنیزهای كار شده رومی كه نشانه‌های تقلید ناآگاهانه از كارهای معمار معروف دوران رنسانس ایتالیا «آندره پلادیو» می‌باشد. سیمای معماری مد را به عرصه نمایش می‌گذارد. در این میان هم‌زمان با رونق كسب و كار بازار ساختمان و مسكن، سودجویان و بساز و بفروش‌ها هم از معركه عقب نمانده و آنها نیز به نوبه خود فرآورده‌های جدید مهندسان معمار را با حذف و اضافات بازارپسندانه به عرصه نمایش می‌گذارند و سپس در هر كوچه و پس كوچه هر جا كه ساختمان جدیدی ساخته می‌شد نام‌نمای «لندنی» یا به عبارتی نمای «رمی» نشانه مرغوبیت كالاست و تازه این آغاز راه بود.

 

چرا كه فرهنگ مد عمیقا ارزش‌های جامعه را تسخیر كرده و طبیعی است راه‌آورد آن مدهای جدید دیگری خواهد بود. اخیرا چندی است كه ما در سطح شهر تهران با شیوه‌های جدید دیگری مواجه می‌شویم كه شاید نام مناسبی هنوز برای آن وارد نشده، «نئومدرنیزم» و «دی كانستر اكتیویزم» شروع حركت‌های جدیدی است كه حاكی از شیوع بی‌دغدغه فرهنگ مد و بیماری تنوع‌پرستی است. در اینجا اشاره به این مطلب ضروری است كه اصولا كلمه مد خود به خود در اذهان موضوع تظاهر و آراستن و به نمایش گذاردن ظاهر را تداعی می‌نماید و اتفاقا تمام شیوه‌های نام برده شده نیز بر این مساله یعنی آرایش ظاهری ساختمان تاكید دارند.

 

 

منبع

[* v e n o o s * مهمان]

در گفتار خود ما همیشه روی این موضوع تاكید داشتیم كه معماری یك مقوله فرهنگی اجتماعی است كه ریشه‌های عمیق در گذشته هر ملت دارد و اصولا معماری،‌بدون گذشته‌اش بی‌مفهوم خواهد بود. فرهنگ غربی بعد از رنسانس با گذار از تفكرات فلاسفه طرفدار لیبرالیسم و كاپیتالیسم و ماركسیسم و اومانیسم كه ریشه‌های اجتماعی ما دیگری را در غرب قوت بخشیده‌اند. امروز فلسفه نیهیلیسم یا پوچ‌گرای را تجربه می‌كند و تجلی این شیوه تفكر در معماری غربی به صورت رد ارزش‌ها و آزادی بی‌قید و شرط معمار در به كارگیری عناصر معماری است.

 

شیوه جدید معماری غرب پوچ پنداشتن تمامی اصول حاكم بر معماری است و فضای این معماری فضای پرورش نسل «هیپی»،‌ «پانگ» و «رپ» است. امروزه در جوامع غربی ما شاهد تغییرات دایمی در تمامی اركان اجتماعی هستیم و تلاطم بی‌وقفه در تمامی مناسبات اجتماعی، بی‌اطمینانی را در جامعه غربی به دنبال آورده، همه مناسبات ثابت با سلسله ایده‌ها و نظرات خدشه‌ناپذیرشان به دور ریخته می‌شوند و هر چیز مقدسی بی‌تقدس می‌شود و نهایتا پوچ‌گرایی بر همه چیز حاكم شده جدیدترین كارهای معماران معروف غربی نمونه آخرین تحولات معماری غربی یعنی پوچ‌گرایی است كه متأسفانه امروز ما شاهد جرقه‌هایی از تقلید صرف از كارهای آنها كه حاكی از عدم شناخت زمینه‌های علمی موضوع است نزد دانشجویان جوان در دانشكده‌های معماری هستیم.

 

 

[* v e n o o s * مهمان]

در اینجا طرح یك سئوال اهمیت موضوع را روشن‌تر خواهد نمود. سئوال این است:

فرهنگ اجتماعی فلسفی در مملكت ما تفكرات لیبرالیسم و كاپیتالیسم و ماركسیسم و اومانیسم را تا چه میزان تجربه كرده است كه امروزه باید شاهد نتایج تجربیات آنها در عمیق‌ترین اركان فرهنگی كشورمان یعنی معماری و شهرسازی و به دنبال آن در سایر اركان فرهنگی كشور باشیم؟

 

یادآور می‌شود كه اصولا هنر باید مفهوم عمیق فرهنگی داشته باشد، تغییرات پی در پی هنر را به مد مبدل می‌نماید و هنر مد خالی از محتوای فرهنگی است و هر جامعه با بحران فرهنگی به سرعت دچار از خود بیگانگی می‌شود كه پیامدهای آن تغییر در مناسبات اجتماعی و بی‌اطمینانی در سطح جامعه خواهد بود و در این صورت داعیه مبارزه با تهاجم فرهنگی چه معنایی می‌تواند داشته باشد؟ امروز معماری به عنوان كالبد فرهنگ جامعه دستخوش شدیدترین تهاجمات بیگانه شده و متاسفانه ما از درك آن عاجز هستیم و تا زمانی كه ما نقش و اهمیت فضای معماری را در شكل دادن به فرهنگ و تربیت نسل‌های جامعه عمیقا درك نكنیم قادر به احیا فرهنگی جامعه نخواهیم بود. نگاهی به ساخت و سازها در سطح تهران حكایت از سقوط غم‌انگیز هویت فرهنگ معماری پربارمان را دارد. ریشه‌یابی این جریانات نیاز به بررسی‌های بس عمیق دارد. كارشناسی و شناخت آنها چندان هم ساده نیست. با این وجود متأسفانه در هیچ یك از سلسله مراتب، علمی (دانشكده‌های معماری) سیاست‌گذاری (وزارت مسكن و شهرسازی) و دستگاه‌های اجرایی، شاهد برنامه‌ریزی و برخورد صحیح برای مقابله با این مساله نیستیم.

 

 

در دانشكده‌های معماری،‌ دانشجویان در زمینه‌های شناخت علمی معماری‌های گذشته و معاصر در جهان آموزش نمی‌بینند و بدون داشتن شرایط ذهنی لازم، مجلات معماری خارجی در اختیار ایشان قرار می‌گیرد و نتیجه آن تقلید بصری دانشجویان از معماری غربی بدون آشنایی با زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی لازم از آنهاست، حال آنكه از نقطه‌نظر علمی اگر ما به معماری به عنوان یك پدیده اجتماعی بنگریم لازم خواهد بود كه برای شناخت این پدیده روند تكاملی‌اش مورد بررسی و شناخت قرار گیرد. یعنی دانشجویان باید شكل علمی و با تحلیل همه‌جانبه در روند شكل‌گیری و شناخت قرار گیرد. یعنی دانشجویان باید به شكل علمی و با تحلیل همه‌جانبه در روند شكل‌گیری و شناخت ریشه‌های اجتماعی و فرهنگی معماری غربی قرار گیرند.

 

هم‌چنین باید در دانشكده‌های ما تاریخ معماری این سرزمین به دقت مورد ارزیابی و موشكافی قرار گیرد. اینها نخستین و مهم‌ترین قدم در زمینه شناخت ارزش‌های واقعی در معماری است. در این صورت دانشجویان با درك و آگاهی و شناخت از این پدیده با نگرشی واقع‌بینانه در اجتماع حرفه‌ای حضور خواهد یافت و مسلما، بسیارند از ایشان كه با تعهد حرفه‌ای در شغل خود، دست كم بر این آشفته بازار دامن نخواهند زد.

[* v e n o o s * مهمان]

وزارت مسكن و شهرسازی نیز به عنوان ركن سیاست‌گذار معماری و شهرسازی غرق در بحران مسكن و جو ناشی از آن است. مشكلات اقتصادی و شرایط ناشی از آن در زمینه‌ تامین مسكن باعث شده كه برنامه‌ریزی این سازمان عملا، فقط در زمینه‌های سیاست‌گذاری اقتصادی مسكن محدود شود شهرداری‌ها نیز به عنوان بزرگ‌ترین دستگاه‌های ناظر بر اجرای معماری متاسفانه خود آتش بیار معركه هستند. نتیجه كار چیزی است كه ما امروز در سطح شهر تهران ناظر آن هستیم و رفته رفته شاهد شیوع آن در سایر نقاط كشور خواهیم بود.

 

 

در خاتمه اشاره به این موضوع ضروری است كه امروز مشكلات اقتصادی و اجتماعی باعث غفلت از فرهنگ معماری و بی‌اعتنا شدن به این مقوله پرارزش فرهنگی شده است و زمانی به این غفلت پی خواهیم برد. كه جبران آن بسیار مشكل است.

 

مشكل ما در این زمینه نیز تكرار همان مشكل عقده‌های عقب‌ماندگی تكنولوژیكی از كشورهای غربی است كه در نزد عده‌ای از متخصصان باعث به وجود آمدن این تفكر شده است كه تنها راه رشد و توسعه همانا پیروی از الگوهای كشورهای توسعه یافته غربی است این عده اعتقاد دارند كه كشورهای جهان سوم مجبورند روند مدرن‌سازی را با نقاب غربی‌سازی طی كنند كه در این صورت ما متحمل آسیب دوگانه‌ای خواهیم بود زیرا بی‌هویتی قومی در مواجه با خردگرایی اقتصادی و تكنولوژیكی غرب نتیجه امواج زلزله‌ای است كه بدون شك خودكشی فرهنگی را به دنبال خواهد داشت.

 

 

منبع