بررسی مصالح سنتی در معماری ایران

[ooraman 22,216]

همونجوری که از اسم تاپیک پیداست اینجا میخوایم در مورد مصالح سنتی پر کاربرد در معماری ایران صحبت کنیم....

از جمله انواعشون،طریقه کشف یا پیدایششون،موارد استفاده ، کاربرد در ددوره های مختلف و....

امیدوارم مورد استفاده دوستان باشه

[ooraman 22,216]

آهک:

استفاده از آهک به دوران ماقبل تاریخ باز میگردد و مصرف آن بسیار پرکاربرد بوده.استفاده ازین ماده به این صورت رواج پیدا کرده که انسان های پیشین که دائما در حال کوچ بوده اند برای پختن مواد غذایی زمین را کنده و در آن اجاق درست میکردند .اجاق هایی که در زمین های آهکی حفر میشد به تدریج گرمای اجاق باعث پخته شدن سنگ های آهکی شده و آهک نشکفته حاصل میشد.بعد از کوچ انمسانها بر اثر بارندگی آهک شکفته حاصل میشد و بر اثر ریختن شن و ماسه اطراف به داخل اجاق ترکیبی سخت به دست میامد.

بعد ها ازین ماده برای ساخت خانه و سرپناه استفاده شد.... و چون ملات های آهکی در برابر رطوبت مقاومت بسیار خوبی از خود نشان میدهند کم کم تبدیل به یکی از پر کاربردترین ملات های ساختمانی شد.

 

از قدیمی ترین مکان هایی که ازین ماده بسیار استفاده شده میتوان به تپه نوشیجان همدان متعلق به هزاره سوم پیش از میلاد اشاره کرد.

 

[ooraman 22,216]

روش های پختن آهک در گذشته:

 

پخت اهک در گذشته به دو روش صورت میگرفته

1)کوره های چاهی

2)کوره های آزاد یا حلقوی

 

 

 

پختن آهک در کوره های چاهی:

حفرهای در زمین میکندند و یک لایه سنگ آهک و یک لایه بوته یا ذغال سنگ روی آن قرار میدادند

پس از سوختن بوته ها سنگ آهک پخته حاصل میشده .یعنی واکنش زیر صورت میگرفته:

 

cao+co2=حرارت+caco3

کربن فرار بوده و از کوره خارج میشود و انچه باقی میماند آهک شکفته است.درجه حرارت لازم برای پخت کامل اهک 900 درجه سانتیگراد است که در کوره های چاهی چون درجه حرارت در قسمتهای مختلف متفاوت است بعضی قسمتها اهک سوخته و در بعضی قسمتها اهک نپخته حاصل میگردد..حدود 50 درصد سنگ آهک ها نپخته باقی میمانند و برای بالا بردن راندمان کوره ها از سنگ های متخلخل استفاده میشود.سنگ ها از داخل به صورت مخروطی چیده میشوند تا هم ایستایی کوره حفظ شود هم حرارت بهتر توزیع میشود.

 

[ooraman 22,216]

پخت آهک درکوره های آزاد یا حلقوی:

 

درین روش سنگهای آهک را روی کوره های پخت آجر میچینند تا از حرارت تولید شده نهایت استفاده را ببرند .مثل شیوه قبلی درین روش هم مقداری سنگ آهک نپخته باقی میماند .سوخت کوره های حلقوی امروزه نفت سیاه یا نفت کوره است.آهک به دست آمده در کوره های آهک پزی آهک زنده میباشد یعنی cao

 

آهک زنده میل زیادی برای ترکیب با آب دارد و این واکنش حرارت بسیار زیادی تولید میکند طوری که مقداری از اب مصرفی را بخار میکند و حتی اگر مقداری از سنگ آهک نپخته باشد پخته شده به آهک زنده تبدیل میگردد.

 

به آهکی که بعد از ترکیب شدن با آب حاصل میشود آهک شکفته یا آهک آبدیده میگویند.کاربرد آهک شکفته درپی سازی،کرسی چینی،شفته ریزی ،ساخت ملات های آهکی و استفاده در کارخانه های سیمان سازی و قند سازی وشیشه سازی است.

 

واکنش ترکیب آهک زنده با آب:

 

حرارت+H2O+Cao=Ca(oH)2

[ooraman 22,216]

انواع آهک:

 

آهک آراگونیت: این نوع آهک در واقع همان سنگ مرمر است.که در مجاورت چشمه های آبگرم آتشفشان حاصل میشود چون جوشان میباشد حجمی سوراخ سوراخ دارد.

آهک مرجانی: حاصل رسوبات جانوران دریایی در کف دریاها، در بوشهر و بندر گناوه بسیار یافت میشود و کاربردش در بناهای سنتی بسیار زیاد است

 

آهک دولومیتی:از ترکیبات شیمیایی به دست میاید و انواع مختلف دارد.

 

آهک آبی:مورد استفاده در بندرگاه ها و ساختمان های دریایی است.مقاومت خوب در برابر ترکیبات خاص آب دریاها مثل سولفات ها.

 

گلاهک: عموما در ساختمان های دریایی مورد استفاده قرار میگیرد.در صنعت سیمان سازی هم کاربرد دارد.گلاهک تشکیل شده از خاک رس و گرد سنگ آهک.

 

سنگ آهک حاوی سیلیس: که دارای مقادیر زیادی سیلیس است.

 

سنگ آهک دراکونیت و تراورتن: این هم نوعی سنگ مرمر است اما با آهک آراگونیت متفاوت است.

[ooraman 22,216]

کاربرد ملات های آهکی مختلف در بناهای سنتی:

در بناهای سنتی هر جا با رطوبت مواجهیم ملات های آهکی کاربرد دارند.مثل حمام ها ،آب انبارها،یخچال ها و...

این ملات ها در ایستایی بنا و همچین تزئین بنا بسیار کاربردی وموثرند.درحمام های سنتی آهک بری ساروج بری بسیار کاربرد دارد .

 

ملات ساروج:

این ملات متشکل از آهک+خاکستر +ماسه بادی+گل نی(لویی،گل جگن)میباشد .نسبت مخلوط کردن آنها به ترتیب 40،20،40 درصد و مقداری گل نی است .در برخی مناطق خاک رس یا موی گوساله یا بز نیز به ترکیب فوق میافزایند .این مواد باعث ایجاد پیوند و اتصال اجزای مختلف مواد میشود .نقش آنها در ملات آهک مثل نقش میلگرد در بتن مسلح است

 

 

طرز ساخت:

آهک و خاکستر وماسه بادی را در اندازه های لازم الک کرده،کاملا مخلوط میکنند.سپس گل نی را افزوده کاملا مخلوط کردهسپس آب را میافزایند.48 ساعت به همین صورت میگذارند بماند.سپس مخلوط را خوب کوبیده و ورز میدهند .خوب ورز دادن تاثیر زیادی در همگن شدن و کیفیت آن دارد.

استفاده از خاک رس بیش از حد در ملات ساروج باعث فاسد شدن آن میشود.

[ooraman 22,216]

ساروج خمیر:

خود گیری و مقاومت این ملات از ساروج معمولی بیشتر است و مورد استفاده اش بیشتر در ساختمان های دریایی است.

 

ملات باتارد:

این ملات تشکیل شده از ماسه+آهک+سیمان.

در یک متر مربع از ملات باتارد 200 کیلوگرم سیمان و 100 کیلوگرم آهک وجود دارد.این ملات در برابر رطوبت بسیار مقاوم بوده و در مواقعی که در محل با فراوانی آهک و کمبود سیمان مواجهیم بسیار کاربردی و مورد استفادست.

به این ملات ملات حرامزاده هم گفته میشود چون چسبندگی مواد و دانه ها درین ملات با کمک دو ماده آهک و سیمان انجام میشود این نام را بر آن گذاشته اند.

مورد استفاده های این ملات در سفت کاریها،کفپوش ها ،فاضلابها،مخازن آب و مجاری آب میباشد.

نحوه اختلاط این ملات به این صورت است که باید آهک را به صورت شیره آهک در آورده و با ماسه مخلوط کنیم و سپس سیمان را به آن بیفزاییم.

[ooraman 22,216]

ملات گل آهک:

خاک رس+گرد سنگ آهک.

نام دیگر این ملات ملات مارن است.این ملات بسیار چسبنده و در برابر رطوبت کاملا مقاوم است.در واقع چسبندگی موجود در ساختار پولکی خاک رس به کمک آهک میاید و باعث افزایش میزان چسبندگی میگردد.

نحوه تهیه:

آهک شکفته یا شیره عسلی آهک را به خاک رس همگن و سرند شده می افزاییم و سپس آب لازم را افزوده خوب زیر ورو میکنیم .سپس به اندازه لازم ورز داده تا آماده مصرف شود.

این ملات در نواحی مرطوب کاربرد دارد.

 

 

 

 

 

ملات پی دارو:

گرد آهک +پیه مذاب.

طرز تهیه:

گرد آهک و پیه مذاب را با نسبت های مساوی با هم مخلوط میکنیم .پیه مذاب روان است و با آهک حالت خمیری مناسبی ایجاد میکند.این ملات در برابر رطوبت مقاومت بسیار خوبی دارد چون هم آهک در برابر رطوبت مقاوم است و هم پیه مذاب به دلیل چرب بودنش.گاها ترکیبات دیگری هم به این ملات می افزایند.ترکیباتی چون سفیده تخم مرغ،خاک رس،موی بز،پشم شتر،یا تار پنبه.

[ooraman 22,216]

ملات ماسه آهک:

 

ماسه+آهک.

ماسه درین ملات به منزله استخوان بندی ملات میباشد وآهک به عنوان ماده چسبنده.خودگیری این ملات به تدریج و بعد از 12 الی 24 ساعت به صورت اولیه صورت میگیرد و بعد از 28 روز ملات روز به روز سخت تر میشود و اگر دائما در برابر رطوبت باشد پس از گذشت سالها کربنات کلسیم تشکیل شده و جسم سخت مقاومی به دست می آید.

ca(oH)2+co2=caco3+H2o

اگر در روزهای نخستین به این ملات و کلا ملات های آهکی -آبی رطوبت کافی نرسد ملات در اصطلاح سوخته و پوک میشود.

[ooraman 22,216]

استفاده از ملات های آهکی برای تزئین:

ساروج بری:

استفاده از آهک محدود به چسبندگی و مقاومت نمیشود و از آن برای تزئین هم استفاده میشود.خصوصا در حمام ها بسیار پر کاربرد است .هنر ساروج بری از قدیم در حمام های سنتی ایران معمول بوده .به جز آهک هر مواد دیگری در گذشته در مکان های مرطوب به کار میرفته سریعا تخریب میشده ولی آهک بسیار در برابر رطوبت مقاوم بوده هر روز مستحکم تر هم میشود.نقوش تزئینی این هنر شامل گیاهان،گلهای و حیوانات و تصاویر روحانی و افسانه ای و انسان است حمام ها تنها مکان هایی بودن که از نقش انسان در آنها استفاده میشد .

در ساروج بری رنگها بسیار متنوع است ولی هرگز از رنگهای نباتی مثل گل کاجیره ،روناس،زعفران یا پوست گردو و ...استفاده نمیشده چون این رنگها در مقابل رطوبت دوام نداشته فورا کدر میشوندو فقطرنگهای معدنی و طبیعی برای اینکار مناسب است.مثل گرد لاجورد برای رنگ آبی،اهرا برای قهوه ای و زرد و قرمز و ...

مزین ترین قسمتهای حمام ها قسمت سربینه و رختکن است و بیشترین نقوش ساروج بری درین قسمتها صورت میگیرد مانند ساروج بری های حمام وکیل شیراز،حمام ابراهیم خان کرمان،حمام کردشت آذربایجان شرقی.

[ooraman 22,216]

نحوه ایجاد نقوش ساروج:

طرح مورد نظر با مقیاس یک به یک روی کاغذ طراحی منتقل میشود.سپس خطوط طرح را با سوزن سوراخ سوراخ کرده با گرد ذغال که از این سوراخ ها عبور داده میشد طرح به دیوار منتقل میگشت.به آن روش اجرا اصطلاحا گرده گفته میشود.

قبل از ساروج بری یک لایه اندود ساروج بر جداره ها میکشیدند و با عمل مهره زنی سطح آنرا صاف میکردند .برای ایجاد پیوند بین لایه دوم نقوش ساروج و لایه اول سطح اندود ،سطح اندود را با قلم تیز ساروج بری خراش داده لایه بعدی را با قطر حدود یک سانتیمتر روی آن میکشیدند و به کمک ماله صاف میکردندو بعد از انتقال طرح مورد نظر استاد کار با تیغ ساروج بری کار را برش میزند.

در لایه دوم ساروج بهتر است در ترکیبات مواد برای چسبندگی به جای مو یا پشم بز از لویی استفاده شود که حالت پوک داشته و برش زدنش به راحتی امکان پذیر است.