معرفی انواع طرح های شهرسازی و معماری

[Mohammad Aref 120,438]

سیر تکوین طرح های توسعه شهر در جهان

 

سیر تکوین طرح های توسعه شهر در جهان در ۵ دسته عمده قرار می گیرند که در این مقاله به آنها اشاره می شود.

 

۱-طرح های فیزیکی (قبل از ۱۹۲۰) :

در این نوع برنامه ریزی ، معماران ، معماران منظر و مهندسان عمران نقش اساسی را ایفا می کردند. این مرحله پیش از تولد شهرسازی است به همین دلیل طرح‌ها عموماً و به طور فیزیکی توسط مهندسان و معماران تهیه می شد. جهت گیری های توسعه ای در این طرح ها عمدتاً معطوف به شبکه دسترسی و حمل‌ و نقل بود و طرح‌ها به صورت نقشه پردازی و طرح‌های فیزیکی تهیه می شد.

 

۲-طرح های جامع (دوره اول -۱۹۴۰-۱۹۲۰):

طرح های جامع و تفصیلی در این دوره و مبتنی بر روش پوزیتوسیتی پاتریک گدس متولد شدند. در این دوره مسائلی همچون کاربری زمین و حمل‌ و نقل شهری در طرح‌ها لحاظ می‌شد. در واقع طرح‌های جامع این دوره آغاز نگرش علمی به شهرسازی محسوب می‌شدند که با اشاعه نهضت مدرن در سراسر دنیا ، طرح های جامع و تفصیلی مبتنی بر نظریات منشور آن تهیه می‌شد. ضوابط منطقه بندی نیز در این دوره (در سال ۱۹۲۰) وارد طرح‌های جامع می‌گردد. مهم‌ترین وسیله‌ای که در اجرای طرح‌های جامع شهر و تحقق بخشیدن به اصول و هدف‌های آن مورد استفاده قرار می‌گیرد ، ضوابط و مقررات منطقه بندی است. نخستین طرح‌های توسعه شهری تهیه‌شده در این دوره به قرار زیر است:

 

۱- طرح آمستردام (۱۹۳۴) که نخستین طرح توسعه شهری رسمی است که برخی از ویژگی‌های طرح جامع را داراست.

 

۲-طرح پاریس و منطقه شهری آن (۱۹۳۴) که برگرفته از تفکر آن هاسمان است.

 

۳-طرح لندن بزرگ پس از جنگ جهانی دوم (۱۹۴۴) که توسط سر پاتریک ابرکرامبی بر مبنای توسعه متحدالمرکز لندن تهیه شد. سیاست اصلی این طرح ، تقویت شبکه حمل‌ونقل سریع است.

 

۳-طرح های جامع (دوره دوم -۱۹۶۸-۱۹۴۰):

با اشاعه تفکرات مدرنیسم این دسته از طرح‌های جامع پا به عرصه وجود گذاشتند. طرح های جامع و تفصیلی به طور عمده بر مبنای تفکرات مدرن و در جهت بازسازی پس از جنگ جهانی دوم در این دوره گسترش می‌یابند. (شاران ، ۱) . در این دوره علاوه بر موضوعات به‌کاررفته در طرح‌های جامع دوره اول (کاربری اراضی و حمل‌ونقل) ، موضوعاتی از قبیل مسکن ، حمل‌ و نقل عمومی ، نوسازی شهری ، طراحی بصری ، فرم شهری ، حقوق و قوانین شهری ، مسائل جامعه شناسی ، اقتصاد و جغرافیا ، زمین شناسی و سوانح طبیعی و تا حدودی مشارکت اجتماعی متولد می‌شوند.

 

اهداف عمده طرح های جامع شهری در این دوره (شهرسازی کارکردی) ، یکی به نظم درآوردن همه فعالیت‌های عمده (مسکن ، کار ، حمل‌ونقل و…) و دیگری ضابطه‌مند کردن و استاندارد کردن نیازهای کمی و کیفی زندگی شهری (سرانه‌ها) است.

 

۴-طرح های ساختاری (۱۹۸۰-۱۹۷۰):

بنیان اساسی این نوع برنامه ریزی و طرح های مربوط مبتنی بر تئوری سیستم ها ، تئوری تصمیم (وابسته به مسائل و مقاصد سیاسی) ، علوم سیاسی ، اقتصاد سیاسی (زمین و ساختمان) ، مشارکت شهروندی ، مدیریت شهری ، گسترش و توسعه شهری ، روانشناسی اجتماعی است. اساس شکل‌گیری این طرح‌ها در جهت انعطاف‌پذیری بیشتر طرح‌ها بوده است. همان طور که پیش تر عنوان گردید «مدل‌سازی » و «شبیه سازی» از مهم‌ترین دستاوردهای طرح‌های ساختاری است:

 

مدل: مدل یک طرح ساده اما دقیق از سیستم است که ضمن انطباق با شرایط موجود ، آینده را نیز پیش‌بینی می‌کند.

 

مدل سازی : عبارت است از ایجاد مدلی برای درک رفتار سیستم بر اساس داده‌هایی که در فرایند تجزیه و تحلیل به دست آمده است.

 

مدل ها برای پیش‌بینی وضعیت آینده نظام‌های فضایی و مکانیزم حاکم بر ساختار و رفتار یک شهر هستند و مشتمل بر سه نوع می‌باشند:

 

• مدل های توصیفی
  
• مدل های پیش بینی
  
• مدل های برنامه ریزی
  

 

بنا بر یک تقسیم‌بندی دیگر ، مدل ها در تفکر سیستمی برنامه ریزی شهری بر دو نوع اند: ۱-مدل های توصیفی ، ۲-مدل های تحلیلی

 

کاربرد روش های سیستمی در برنامه ریزی و طرح ریزی شهری (طرح های ساختاری) برای نخستین بار در کشور انگلستان صورت گرفت.

 

عناصر اصلی شهر در تفکر سیستمی و طرح‌های ساختاری عبارت‌اند از: ۱- فعالیت ، ۲- مکان ، ۳- ارتباطات مادی و غیرمادی انسان‌ها که عامل پویایی سیستم شهری ، رفتار مکانی انسان است که با توجه به نظام ارزشی او پایه‌ریزی می‌شود. (شاران ، ۱)

 

خشکی و غیرقابل‌انعطاف بودن ، عدم مشارکت اجتماعی ، خیال‌پردازانه بودن ، غیر واقع‌گرا بودن ، و عدم تطابق اهداف با پیشنهادات در طرح های جامع ، سبب جایگزینی طرح های ساختاری شده است.

 

ویژگی های طرح های ساختاری در قالب موارد زیر صورت بندی می‌شود:

 

• طرح های ساختاری بر روابط متقابل میان کاربری زمین و حمل‌ و نقل شهری تاکید می کند.
  
• در طرح های ساختاری ، اهداف توسعه ، تعریف فضایی معین و دقیقی ندارد.
  
• اکثر سیاست‌ها و پیشنهادها در طرح های ساختاری به صورت نوشتاری مطرح می شوند.
  
• طرح های ساختاری از جهت زمانی افق معینی ندارند و فقط طرح های «محدوده عمل» افق زمانی دارند.
  
• طرح های «محدوده عمل» به عنوان طرح های کوتاه مدت و «طرح های ناحیه ای» به عنوان طرح های میان مدت در چارچوب طرح های ساختاری تعریف می شوند.
  
• طرح های «محدوده عمل» و «طرح های ناحیه ای» طرح های اجرایی و طرح ساختاری ، کنترلی اند.
  
• طرح های «محدوده عمل» برای آن نواحی شهری تهیه می شوند که در ده سال آینده نیاز به اقدامات فوری دارند.
  

 

بنابراین تاکید عمده طرح های ساختاری توسعه شهری ، بر ساختار کلی شهر (مناسبات میان اجزای اصلی شهر) است و به جای پرداختن به کاربری ایستا و تفصیلی زمین در شهر ، بیشتر به خط مشی ها ، هدف ها و استانداردها توجه می نماید.

 

۵- طرح های راهبردی :

این نوع طرح‌ها در چارچوب برنامه ریزی دموکراتیک و مشارکتی شکل‌گرفته‌اند. طرح‌های راهبردی ، طرح‌هایی هستند که بحث روز کنونی مجامع شهرسازی ، حول محور آنها می‌چرخد. در این طرح‌ها تفکرهای قدیمی کنار گذاشته نمی‌شوند ، بلکه توسعه می‌یابند. در این نوع برنامه‌ریزی علاوه بر موضوعات مطرح شده در طرح‌های گذاشته به یکسری مسائل توجه ویژه می‌شود که عبارت‌اند از:

 

۱-تعیین خط مشی گسترش شهر

۲-روانشناسی اجتماعی

۳- سرمایه گذاری بخش خصوصی

۴-محیط زیست و توسعه پایدار

 

در روند تغییرات به وجود آمده در شهرسازی که در آن طرح ها و نقشه ها ، از حالت کاملاً اجرایی به طرح ها و نقشه های استراتژیکی مبدل شده است ، تخصص های بسیاری به شهرسازی افزوده شده است و نقشه‌های استراتژیک جایگزین طرح‌های کاملاً فیزیکی شده‌اند.

 

محوری‌ترین موضوع در این نوع از طرح‌ها مشارکت گروه‌های مختلف اجتماعی است.

 

منبع: کیمیافکر بزرگ

[Mohammad Aref 120,438]

بررسی و ارزیابی برنامه ریزی جامع تفصیلی

پاتریک گدس معمولاً به عنوان پایه گذار و نظریه پرداز اصلی برنامه ریزی شهری یاد می شود. او و شاگرد نامدارش لوئیس مامفورد که هر دو در اصل زیست شناس بوده اند، با استفاده از اصول بوم شناسی و زیست شناسی، نظریه ارگانیستی در شهرسازی را مطرح ساختند که بر اساس آن، الگوی طرح های جامع به وجود آمد. نظریه گدس با نظریه کارکردگرایی شهرسازی مدرن (منشور آتن – ۱۹۳۳) در هم آمیخت و در سراسر جهان به صورت طرح های جامع توسعه شهری به کار گرفته شد.

ویژگی های برنامه ریزی جامع

• مبتنی بر مبانی مدرنیته یعنی: خردگرایی علمی، تمامیت گرایی و اعتقاد به پیشرفت
• گرایش به اندیشه های کالبدی و هندسی در شهرسازی
• تعیین اهداف و مقاصد برنامه ریزی از قبل و توسط نمایندگان سیاسی
• جمع آوری و تبیین اطلاعات علمی مورد نیاز طبق موازین عقلی و علمی
• قاطعیت در بیان جزئیات
• خصلتی آمرانه و دستوری دارد و به گسترش بوروکراسی می انجامد
• برنامه ریزان و نیز مردم نقش موثری در تصمیم گیری و اجرا ندارند
• تاکید بر جنبه های کالبدی و اقتصادی و بی اعتنایی به کیفیات اجتماعی
• بیشتر جنبه آرمانی و انتزاعی دارد و با امکانات اجرایی منطبق نیست
• داشتن صفت برنامه ریزی نقشه آبی (به زعم فالودی) که بیانگر خصلت اوزالیدی است که شامل برنامه ریزی کامل و تفصیلی است.

نظری به مشکلات طرح های جامع شهری

مشکلات نظری طرح های جامع شهری

• عدم توجه کافی به ماهیت پیچیده و پویای شهر
• سردرگمی دانش شهرسازی میان رشته های مختلف
• تقلیل برنامه ریزی شهری به برنامه ریزی کالبدی و عدم توجه به طراحی شهری
• عدم توجه به روندهای تصمیم سازی و تعیین اهداف و سیاست ها
• عدم توجه کافی به اهداف کیفی، عدالت اجتماعی و ارزش های بومی محلی

مشکلات رویه ای طرح های جامع شهری

• کشدار، آمرانه و از بالا به پایین بودن
• فقدان پویایی و انعطاف پذیری
• انجام مطالعات تفصیلی، پراکنده، غیرمستقیم و بی هدف
• تاکید بیش از حد بر روش های کمی، تجریدی و ایستا
• ناپیوستگی میان مراحل برنامه ریزی، تهیه طرح و اجرا و مدیریت
• تاکید بیش از حد بر معیارهای کمی، تقسیمات مصنوعی و یکسان سازی الگوها
• محصور کردن توسعه آتی شهر در چارچوب خشک و بی انعطاف نقشه کاربری زمین
• عدم توجه کافی به ویژگی های اجتماعات محلی و نیازهای آنان

مشکلات اجرایی و مدیریتی طرح های جامع شهری

• بی بهره بودن از قابلیت تحقق پذیری و انطباق پذیری
• عدم مشارکت شهروندان و گروه های ذینفع در روند تصمیم سازی و تصمیم گیری
• تبدیل فرآیند توسعه و عمران شهری به مجموعه از رویه های اداری و مقررات خشک و رسمی
• عدم توجه کافی به امکانات اجرایی
• عدم پیش بینی اهرم های نظارت، پیگیری و اصلاح
• عدم استفاده از امکانات مردمی و محلی در اجرا و مدیریت.

منبع: کیمیافکر بزرگ