کاربرد بیوتکنولوژی در فراوری مواد معدنی

[XMEHRDADX 7,514]

مقدمه

در صنايع معدني و متالورژي نياز روزافزون به مواد اوليه و كاهش ذخاير معدني پرعيار ضرورت مصرف بهينه انرژي و رعايت دقيق معيارهاي زيست‌محيطي، كاربرد روش‌هاي جديد و ايجاد تحول در صنايع معدني و متالورژي را ضروري كرده است.

 

از مهمترين تحول‌ها در اين زمينه، توسعه فناوري‌هاي جديد براي فرآوري منابع كم‌عيار و يا منابعي كه روش‌هاي معمول، كارآيي لازم را در مورد آنها نداشته و يا ملاحظات اقتصادي امكان استفاده از آنها را نمي‌دهد، مي‌باشد كه اين امر باعث بروز مشكلات جدي در صنايع توليد فلزات در كشورهاي زيادي شده است و ذخاير بسياري از منابع معدني با عيار مناسب به سرعت در حال كاهش بوده و كاني‌هاي مخلوط و يا با عيار كم، همچنين باطله سنگ‌هاي معدني استخراج شده باقي مانده‌اند كه ناگزير مورد توجه قرار گرفته‌اند.

 

يكي ديگر از مشكلات مهم جهان امروز به‌رغم اوج دانش و تكنولوژي بشر، مسئله محيط‌زيست است كه در وضعيت بسيار پيچيده و بحراني در سطوح ملي منطقه‌اي و بين‌المللي به‌سر مي‌برد.

 

بشر در دهه اخير در جست‌وجوي راه‌حل‌هاي علمي جديد براي اين معضل است تا مشكلات زيست‌محيطي هر چه سريع‌تر بهبود يابد.

 

يكي از يافته‌هاي جديد بشر در زمينه فرآوري مواد معدني استفاده از ميكروارگانيسم‌ها به منظور استحصال مواد معدني مي‌باشد.

 

ميكروارگانيسم‌ها كه اصيل‌ترين جزء در بيوتكنولوژي محسوب مي‌شوند جهت سوخت و ساز و انجام فرآيندهاي حياتي خود از منابع آلي و معدني موجود در محيط تغذيه مي‌كنند.

 

از اين رو واكنش‌هاي مختلف شيميايي، شيمي فيزيكي را در شرايط مختلف طبيعي و يا مصنوعي تحت تاثير خود قرار مي‌دهند.

 

در صنايع معدني و متالورژي نياز به برخي مسائل، كاربرد روش‌هاي جديد و ايجاد تحول در صنايع معدني و متالورژي را ضروري كرده است.

 

كاربرد مثبت واكنش‌هاي متابوليكي موجودات زنده در زمينه فرآوري مواد معدني و استخراج فلزات، قلمرو جديدي است كه تحقيقات پيرامون آن بيشتر در بخش‌هاي بيوتكنولوژي و ميكروبيولوژي انجام مي‌گيرد.

 

مزاياي استفاده از ميكروارگانيسم‌ها در فرآيندها تحت عنوان كلي بيوتكنولوژي نسبت به روش‌هاي متداول عبارتند از: تاثيرات زيست‌محيطي كمتر بر روي منابع آب و هوا، نياز به انرژي كمتر و عدم نياز به تجهيزات پيچيده و در نتيجه سرمايه‌گذاري كمتر.

‏

 

تاريخچه استفاده از بيوتكنولوژي در صنايع معدني

 

استفاده صنعتي مدرن از بيوتكنولوژي در بيوليچينگ مواد معدني كم‌عيار و مواد استخراج شده از معدن مس انجام شده است.‏

 

در اواخر دهه 1950 شركت‌هاي مس كنكات از اين فرآيند به‌طور موفقيت‌آميزي استفاده كردند.

 

بعد از اين تجربه شركت‌هاي مختلفي نيز به اين تكنولوژي روي آورده‌اند.

 

امروزه دامپ‌هاي بيوليچينگ روش بسيار كم‌هزينه‌اي براي استحصال مس از توده اصلي هستند كه هيچ روش ديگري كم‌هزينه‌تر از اين روش نمي‌باشد.

 

علاوه بر موفقيت اقتصادي دامپ‌هاي بيوليچينگ عمليات خيلي كمي براي آماده‌سازي اين دامپ‌ها لازم مي‌باشد.

 

بعد از آن تجربه تا اواسط دهه 1980 هنگامي كه اولين آزمايش براي بازيابي طلاي مقاوم در عمليات فيرويو در آفريقاي جنوبي صورت گرفت، انجام نشده بود.

 

از آن زمان به بعد افراد مختلفي از جمله آقايان اسپيساك و لاكشمانان تحقيقات بسيار زيادي را در زمينه بيوهيدرومتالورژي انجام دادند.

 

به هرحال امروزه، كاربرد بيوهيدرومتالورژي به دليل سادگي، هزينه كم و كاربرد براي مواد معدني كم‌عيار موفقيت چشمگيري داشته است و در طي 13 سال پيشرفت اين روش به حداكثر مقدار خود رسيده است.‏

 

در اين دهه اخير تركيبي از اسيدشويي توده‌اي، اسيدشويي اكسيد مس و استفاده از ميكروبيولوژي موفقيت چشمگيري در عمليات اسيدشويي ميكروبي مس ثانويه و فلزات گرانقيمت مقاوم داشته است.‏

 

اسيدشويي توده‌اي ميكروبي هنوز ساده‌ترين روش موجود است كه منجر به كاهش هزينه‌هاي سرمايه‌گذاري اوليه، هزينه‌هاي جاري و موفقيت‌هاي زيست‌محيطي مي‌شود.

موارد كاربرد زياد اين روش در 5 سال اخير نشان‌دهنده اولويت‌ها و مزيت‌هاي خوب اين روش است.

 

پروژه عظيم اسيدشويي توده‌اي ميكروبي طلاي سولفيدي مقاوم معدن نيومونت (8 هزار تن) كه توسط كمپاني نوادا انجام شد نمونه بارزي از موفقيت اين تكنيك مي‌باشد.

‏

 

كاربرد بيوتكنولوژي در صنايع معدني

 

بررسي مقالات موجود و كارهاي انجام شده از 30 سال پيش نشان مي‌دهد كه تعداد بسيار زيادي از عمليات‌ها از روش ميكروبي براي جدايش فلزات در مقياس صنعتي استفاده كرده‌اند.

 

نتايج حاصل از استفاده تكنيك بيوتكنولوژي در مقياس آزمايشگاهي با تكنولوژي‌هاي موجود تفاوت‌هاي بسيار زيادي دارند.

 

آزمايش‌هاي انجام شده در مقياس آزمايشگاهي بسيار زياد، در مقياس نيمه صنعتي كمتر و در مقياس صنعتي و كارهاي بزرگ مقياس بسيار كم مي‌باشند.

 

بعضي از موارد نيز با در نظر گرفتن شرايط اقتصادي فعلي نامطلوب و زيان‌ده هستند.

 

يك مطالعه جديد كه توسط آقايان پولين و لارنس انجام گرفته شده است، شرايط استحصال فلزات پايه اورانيوم و فلزات قيمتي و همچنين بازيابي فلزات از محلول و فلزات صنعتي را بيان كرده‌اند.

 

بيشترين كار انجام شده در مقياس نيمه صنعتي و صنعتي براي مس، اورانيوم و فلزات قيمتي مي‌باشد كه شامل اسيدشويي توده‌اي ماده معدني و باطله مس با عيار كم، اسيدشويي لايه‌هاي نازك از ماده معدني مس، اسيدشويي توده‌اي مس از طلا، اسيدشويي در جا ماده معدني و باطله اورانيوم، بازيابي كاني‌هاي مقاوم و بيواكسيداسيون توده‌اي كاني‌هاي مقاوم طلا و بيواكسيداسيون توده‌اي كاني‌هاي طلاي مقاوم با عيار پايين است.

 

موفق‌ترين كاربرد بيوتكنولوژي براي استخراج فلزات در مورد مس و طلا مي‌باشد و در زمينه مس، بيوليچينگ آن به خاطر راحتي و اقتصادي بودن بازيابي فلزات از محلول توسط روش ‏sx-ew‏ به‌طور گسترده‌اي انجام مي‌شود.‏

 

طلا نيز به خاطر ارزش اقتصادي بالاي آن از اين روش استفاده مي‌شود.

 

بيوليچينگ اورانيوم نيز در قديم بيشتر مورد استفاده قرار مي‌گرفت ولي امروزه به دليل كاهش قيمت اورانيوم و تحريم استفاده آن در صنايع هسته‌اي كاربرد آن كمتر شده و همچنين براي كاني‌هاي كبالت و نيكل نيز در آينده به‌خاطر كاربرد روزافزون اين فلزات مورد بررسي قرار خواهند گرفت كه در زير در مورد موارد كاربرد بيوليچينگ براي استحصال كاني‌هاي مس، طلا، اورانيوم، نيكل و كبالت بحث خواهد شد.‏

 

 

كاربرد بيوتكنولوژي در صنايع مس

 

نحوه معدنكاري مس در شيلي به‌طور مستقيم بر قيمت و ميزان خريد و فروش آن در بازار تاثير مي‌گذارد زيرا شيلي مهمترين توليدكننده مس در دنيا است. اين مطالب مشخص مي‌:نند كه تنها افزايش قيمت‌ها حائز اهميت نيست بلكه بايد راه‌هاي اقتصادي‌تري براي استحصال مس به دست آورد.

 

انتخاب عمليات بيوهيدرومتالورژي به‌طور گسترده‌اي به شرايط كاني‌شناسي مس بستگي دارد.

 

بزرگترين كاربرد بيوتكنولوژي در صنايع معدني در بيوليچينگ كاني‌هاي كم‌عيار و باطله‌ها در توده‌هاي اسيدشويي است.‏

 

اگرچه سولفيدهاي مس ثانويه، كالكويست و كالكوپيريت بيشتر مورد اسيدشويي قرار مي‌گيرند، حتي كاني‌هاي كالكوپيريت نسبتا مقاوم نيز به‌عنوان منابع حائز اهميتي در روش اسيدشويي محسوب مي‌شوند.

‏

 

اصول كلي بيوليچينگ مس

 

ماده معدني مس استخراج شده تا ابعاد موردنظر خرد شده و به‌منظور آگلومره شدن ذرات ريز با ذرات درشت و كار با باكتري‌ها با اسيدسولفوريك در دستگاه‌هاي آگلومراسيون مخلوط مي‌شوند.

 

به‌منظور كاهش ميزان رطوبت موجود براي خوب آگلومره شدن آب يا رافينت (رافينت محلولي است كه از مسير بازگشتي جدايش محلول الكترووينينگ به دست مي‌آيد) اضافه مي‌شود.

 

اگر ماده معدني از نوع خيلي مصرف‌كننده اسيد نباشد ميزان اسيد مصرفي براي آماده‌سازي ماده معدني مي‌تواند از محلول رافينت تامين شود.‏

 

رافينت معمولا شامل ميزان كمي از باكتري است كه منجر به اكسيد شدن مس مي‌شود (باكتري ابتدا توسط لوله‌هايي بر روي كپه‌هاي ماده معدني ريخته مي‌شوند تا سنگ سولفوري را به اكسيدي تبديل كند).

 

سنگ آگلومره و آماده شده براي اسيدشويي به محوطه‌اي فرستاده مي‌شود كه در محلي به ارتفاع 6-10 متر بر روي زميني كه قبلا مسطح شده است و يا بر بالاي ماده معدني كه قبلا اسيدشويي شده است ريخته مي‌شود.

 

به‌منظور تامين هواي موردنياز براي عمليات باكتري‌ها لوله‌هاي پلاستيكي با سوراخ‌هاي مخصوص هوادهي بر روي پد قرار داده مي‌شوند.‏

 

بادبزن‌هاي فشار پايين هواي مورد نياز براي سيستم تهويه زير ماده معدني را تامين مي‌كنند.‏

 

پدهاي ايجاد شده توسط ميزان مشخصي از محلول كه شامل باكتري نيز مي‌باشد مورد پاشش قرار مي‌گيرند و اين باكتري‌هاي موجود سنگ سولفوري را به اكسيدي تبديل مي‌كنند و در اسيد حل مي‌شوند، محلول باردار شده ‏‎(pls)‎‏ (شامل مقدار مشخصي مي‌باشد) در زير توده جمع مي‌شوند و بعضا دوباره به بالاي هيپ عمليات برگردانده مي‌شوند و يا مستقيما اگر ميزان مس در حد مورد نظر باشد به مرحله ‏ew/sx‏ (جدايش محلول/ الكترووينينگ) براي بازيابي مس فرستاده مي‌شوند. رافينت دو مرتبه به توده‌هاي اسيدشويي قرار گرفته، بازگردانده مي‌شوند. زمان اسيدشويي براي عمليات‌هاي مختلف متفاوت است اما به‌طور ايده‌آل در حدود 200 روز براي ماده معدني مس ثانويه است. بازيابي مس در حدود 85-75 درصد متغير است.

‏

 

روش‌هاي مختلف بيوليچينگ مس

 

بيوليچينگ توده‌اي: در مقياس‌ها و تناژهاي بزرگ روش اسيدشويي توده‌اي مس براي باطله و يا مواد معدني مس به‌عنوان يك طرح كاملا اقتصادي كه با روش بيوليچينگ توده‌اي در غرب ايالت آمريكا به‌عنوان يك كار اقتصادي عرضه شد. امروزه، دامپ‌هاي بيوليچينگ در سراسر دنيا و مخصوصا در شيلي به‌طور گسترده‌اي استفاده مي‌شود. هزينه‌هاي عملياتي خيلي پايين است و با استفاده از روش‌هاي ‏ew/sx‏ اين هزينه‌ها خيلي پايين‌تر مي‌شوند.‏

 

جدايش مس از ماده معدني طلا: حضور مس در ماده معدني طلا به خاطر مصرف بالاي مواد شيميايي توسط مس مشكلاتي را در عمليات سيانوراسيون طلا به‌وجود مي‌آورد. در عمليات ليشون در كونيزلند استراليا تقريبا 500 هزار تن در سال (20 درصد خروجي معدن) از روش بيوليچينگ براي جدايش مس استفاده مي‌شود كه كالكوپيريت را توسط باكتري جدا مي‌كند. بعد از اين مرحله است كه طلا مي‌تواند به راحتي و به صورت كاملا اقتصادي استحصال شود. مس نيز توسط سمنتاسيون همراه با آهن براي عمليات بعدي جدا مي‌شوند.

 

بيوليچينگ لايه‌هاي نازك: اين روش تنها براي مواد معدني اكسيدي به‌كار مي‌رود. روش لايه‌هاي نازك شامل خردايش و بيوليچينگ مواد معدني سولفيدي مس ثانويه در هيپ‌هاي كوچك در مراحل باردار - بدون بار است. اخيرا عملياتي در مقياس بزرگ در معدن كبرادا بلانكا و سروكلورادو در شيلي از اين روش براي مواد معدني سولفيدي (كالكوسيت اوليه) مورد استفاده قرار گرفته است.‏

 

بيوليچينگ مخزني: اولين بيوليچينگ مس و كنسانتره آن با استفاده از روش رآكتورهاي مخزني به‌منظور دستيابي به سينتيك سريع‌تر بوده است كه اين روش به خاطر بازيابي پايين آن از خوراك كالكوپيريت و اقتصادي بودن روش ذوب پيوسته نسبت به روش مذكور فقط در مقياس آزمايشگاهي استفاده شده است. بيوليچينگ كنسانتره كالكوپيريت در حضور يون‌هاي كاتيوني مثل نقره منجر به سريع‌تر شدن سينتيك آزمايش و بازيابي بالاي مس در جزئيات آزمايشگاهي شده است. ميزان هزينه محاسبه شده براي روش بيوليچينگ - استخراج از محلول - الكترووينينگ، 30-25 سنت به ازاي هر پوند است.

‏

 

نمونه‌اي از كاربرد بيوليچينگ مس

 

اكثر معادني كه از روش بيوليچينگ براي استحصال فلزات استفاده مي‌كنند، معادني هستند كه در منطقه نيمكره جنوبي واقع شده‌اند و اين مطلب به خاطر شرايط آب و هوايي خاص اين مناطق است كه براي رشد باكتري و عمليات آنها مفيدتر هستند و در مناطقي مثل شمال آمريكا به دليل شرايط آب و هوايي سرد كار باكتري‌ها در اين مناطق با مشكل روبه‌رو مي‌شود و در اين مناطق تنها از باكتري‌هاي سرمادوست مي‌توان استفاده كرد و از سال 1980، 11 معدن مس و يك معدن به صورت برجا از روش بيوليچينگ استفاده كرده‌اند.‏

 

نمونه خيلي خوب صنعتي استفاده شده از روش بيوليچينگ، معدن كبرادابلانكا در شمال شيلي مي‌باشد (سال 1994).

 

محوطه اين عمليات درون منطقه آلتي پلانو در سطح تراز 4400 متر واقع شده است كه به‌خاطر شرايط خاص اين منطقه كار باكتري‌ها در دماي سرد و فشار كم اكسيژن در مناطق مرتفع با مشكل روبه‌رو مي‌شوند. در معدن مذكور 17300 تن در روز ماده معدني سولفيدي تا 100 درصد زير 9 ميليمتر سنگ‌شكني مي‌شوند، با اسيد سولفوريك و آب گرم آگلومره مي‌شوند و بعدا بر روي پدهايي به ارتفاع 6 تا 5/6 متر انباشته مي‌شوند. پدها توسط لوله‌هاي مخصوص هوادهي كه در زير هيپ‌ها نصب شده‌اند و توسط فن‌هايي با فشار پايين هوادهي مي‌شوند، مجهز شده‌اند. فعاليت باكتري‌ها در اين معدن با بيشترين ميزان موفقيت همراه است و بازيابي عمليات در حدود 80 تا 90 درصد از سنگ معدني سولفوري است كه در حدود 7500 تن مس در سال توليد مي‌كند. هزينه‌هاي به وجود آمده در معدن كه شامل معدنكاري نيز مي‌شود در حدود 50 سنت به ازاي هر پوند از ماده معدني است.

[XMEHRDADX 7,514]

آينده بيوتكنولوژي مس

در آينده نزديك، براي استحصال كنسانتره‌هاي كالكوپيريت از رآكتورهاي شيميايي در مقياس صنعتي استفاده خواهد شد. آزمايش‌هاي پايلوت مدت زمان زيادي است كه در معادن مس استراليا در ليل تاسماني مشغول فعاليت هستند.‏

 

اين آزمايش‌ها نشان داده‌اند كه با استفاده از باكتري ترموفيليك براي اكسيداسيون ذرات دانه ريز و بازيابي مس توسط عمليات ‏SX-EW‏ نتايج خوبي به همراه داشته است.

 

يافته جديد ديگري استحصال كالكوپيريت با استفاده از باكتري مخصوص اكسيدكننده آهن فرو است. يون فريكم با عيار بالا در رآكتور جداگانه‌اي ايجاد مي‌شود و تا درجه حرارت 70 درجه سيليسيوس حرارت داده مي‌شود و محلول فريك با كالكوپيريت تماس داده مي‌شود. بازيابي مس در اين روش بالا و در حدود 90 درصد است، مخصوصا وقتي كه كالكوپيريت خيلي ريز باشد، نتيجه بهتر است. سولفور موجود در كالكوپيريت، اكسيد شده و جزو گوگردي اسيدسولفوريك به وجود مي‌آورد كه به‌طور مشخص هزينه‌هاي مربوط به خنثي‌سازي را كاهش مي‌دهد و بعضا سولفور به‌وجود آمده قابل فروش نيز مي‌باشد. هزينه‌هاي عملياتي به‌خاطر مصرف كم هواي مورد نياز براي اكسيده كردن آهن سولفوري نسبت به كالكوپيريت، به شدت كاهش پيدا كرده است. شست و شوي آهن فريك از كالكوپيريت قبل از اينكه به صورت صنعتي استفاده شود، به تحقيقات بيشتري نياز دارد. يكي از مطالب مهم، هزينه لازم براي گرم كردن محلول فريك قبل از تماس با كنسانتره و سپس سرد كردن محلول حاوي يون فروس قبل از بازگرداندن مجدد به رآكتورهاي حاوي باكتري مي‌باشد و استفاده از باكتري ترموفيليك در محلول يون فريك توليد ممكن است بهترين جواب ممكن باشد. همچنين توليد بعضي تجهيزات براي تقويت تماس بين كالكوپيريت و محلول فريك لازم مي‌باشد.‏

 

يافته‌هاي صنعتي جديد در استفاده از باكتري‌ در روش كپه‌اي كالكوپيريت خيلي شبيه يافته‌هاي موجود در بيوليچينگ كنسانتره كالكوپيريت مي‌باشد. احتمال دارد كه بتوان بعضي از پارامترهاي عملياتي اسيدشويي كپه‌اي كالكوپيريت را براي دامپ‌هاي اسيدشويي ماده معدني مس اوليه خارج شده از معدن نيز مورد استفاده قرار داد.

 

تقويت‌هايي كه در زمينه سيماني مس، صورت گرفته، منجر به بهتر شدن بازيابي مس در توده‌ها نگرديده است. سيستم‌هايي كه براي پرورش باكتري‌هاي جديد استفاده مي‌شود منجر به تقويت باكتري‌هاي تيوباسيلوس تيواكسيدانس و تيوباسيلوس فرواكسيدانس شده است. جديدا، باكتري ليپتوسپيليريوم نيز به عنوان ميكروارگانيسم قابل استفاده نيز مورد استفاده قرار مي‌گيرد و بايد تحقيقات و مطالعات بسياري در مورد باكتري ترموفيليك كه نقش بسيار مهمي را در اكسيداسيون كاني‌ها دارد، انجام شود. مخصوصا براي بيوليچينگ مس از كالكوپيريت مقاوم از باكتري‌هاي ترموفيليك آركا، سولفولوبوس و مخصوصا اسيديانوس برييلرلي و متالوسفرا كه در درجه حرارت 75-65 درجه سيليسيوس رشد مي‌كنند، استفاده شود. يافته‌هاي جديد منتشر شده، نشان مي‌دهند كه علاقه براي مطالعه در زمينه كاربرد باكتري‌هاي ترموفيليك در بيوليچينگ رو به افزايش است.

‏

 

كاربرد بيوتكنولوژي در جدايش طلاي مقاوم

 

تعريف طلاي مقاوم

 

با توجه به افزايش بي‌سابقه قيمت طلا در دهه 1980، پيداكردن راه‌حل‌هاي جديد متالورژيكي براي استحصال طلاي مقاوم به‌عنوان منبعي براي استحصال كاني‌هاي با ارزش لازم و ضروري بود. كانسارهاي طلاي مقاوم شامل طلاي موجود در كانسارهاي سولفيدي بالاخص پيريت و ارسنوپيريت است كه اين نوع طلا حتي با خردايش بسيار زياد، در سيانور حل نمي‌شود و يا به عبارت ديگر براي استحصال طلا توسط سيانور بايد عيار آن در حد متوسط و در حدود 3 الي 7 گرم بر تن باشد، ولي امروزه به‌دليل پايين بودن عيار طلاهاي موجود و بازيابي كم آنها (كمتر از 20 درصد) و يا مصرف زياد سيانور قابل استحصال نيستند، به اين طلاها، طلاي مقاوم گفته مي‌شود و براي اينكه طلا در سيانور حل شود بايد به صورت آزاد باشد كه با استفاده از روش‌هاي مختلفي از جمله تشويه، رآكتورها و روش ميكروبي، طلا به صورت آزاد درمي‌آيد و بعد قابل استخراج توسط سيانوراسيون مي‌باشد كه به‌دليل كاربرد خوب روش بيوليچينگ و هزينه كمتر آن نسبت به روش‌هاي ديگر قابل استفاده است. دو روش اول روش‌هايي هستند كه در بيشتر پروژه‌هاي صنعتي مورد استفاده قرار مي‌گيرند و امروزه روش ميكروبي در مقياس صنعتي در آفريقاي جنوبي، استراليا، (سه مكان)، برزيل و غنا مورد استفاده قرار مي‌گيرد. بزرگترين معدني كه از روش بيواكسيداسيون استفاده مي‌كند، پروژه سان‌سو در غنا است كه ظرفيتي در حدود 700 تن در روز دارد.‏

 

طلاي توليد شده در حوالي سال‌هاي 1990 در حدود 2400-2200 تن در سال به‌صورت ثابت بوده است و قيمت طلا نيز تغييرات چنداني نداشته است. در حدود سال‌هاي 1994 طرز استخراج جديدي از طلا مطرح شد كه بر روي قيمت طلا تاثيراتي گذاشت و براي برابري هزينه‌هاي عملياتي با قيمت طلا بايد تمهيداتي صورت پذيرد كه با استفاده از روش‌هاي ميكروبي و آسان بودن اين روش راه‌حل بسيار مناسبي براي آنها محسوب مي‌شود. افزايش شديد قيمت طلا در يكي دو سال اخير باعث توجه مجدد به معادن طلاي مقاوم شده است.

‏

 

اصول كلي بيوليچينگ طلاي مقاوم

براي استحصال كاني‌هاي طلاي مقاوم كه با روش سيانوراسيون بازيابي كمي دارند، از روش بيوليچينگ استفاده مي‌شود. به هرحال شباهت‌هاي بسيار زيادي بين بيوليچينگ مس و مواد معدني سولفيدي طلاي مقاوم وجود دارد و البته اختلافاتي نيز وجود دارد.

 

به‌طور مثال طلا نيز مانند مس بايد تا ابعادي كه از نتايج آزمايشگاهي به دست آمده است، خرد شود. اگر ماده معدني به شدت اسيد مصرف‌ كند، به منظور آماده‌سازي كانه از اسيدسولفوريك غليظ در حين آگلومراسيون استفاده مي‌شود و اگر ماده معدني اسيد مصرف نكند از محلول برگشتي از عملياتي قبلي استفاده مي‌شود. بعد از آگلومراسيون، ماده معدني بر روي پدهاي ديناميكي با بسترگر اولي درشت انباشته مي‌شوند. خطوط هوادهي در بسترگر اولي درشت قرار داده مي‌شوند. هوادهي هنگامي كه پد كاملا پر شد، انجام مي‌شود. پدهاي فلزات قيمتي با مخلوطي از باكتري‌هاي اكسيدكننده آهن كه سولفات فريك توليد مي‌كنند، آبياري مي‌شوند. زمان قرار گرفتن ماده معدني تحت تاثير باكتري به خصوصيات كاني‌شناسي، ميزان اكسيداسيون مورد نياز براي تبديل سولفيد به سولفور و فاكتورهاي ديگر مثل دماي توده‌هاي انباشته بستگي دارد. به منظور از بين بردن اسيد از پدها و كم كردن ميزان آهك و سيانور مصرفي ماده معدني اكسيد شده، توسط آب تميز شسته مي‌شوند. بعد از شستشو، ماده معدني اكسيد شده، از پدها حمل و با آهك مخلوط مي‌شوند و بر روي پدهاي موقت به منظور سيانوراسيون انباشته مي‌شوند و عمليات سيانوراسيون طلاي اكسيد شده مانند روش‌هاي مرسوم انجام مي‌شود.‏

 

 

روش‌هاي اكسايش سنگ معدني توسط باكتري

 

عمليات اكسايش سنگ معدني توسط باكتري به دو روش انجام مي‌شود:

 

روش رآكتورهاي شيميايي: ماده معدني سولفيدي طلاي مقاوم شامل طلاي محصور شده در كاني‌هاي سولفيدي است كه معمولا اين نوع طلا با پيريت و آرسنوپيريت همراه است. اين نوع طلا براي بازيابي توسط روش سيانوراسيون بعد از مرحله آسيا شدن به صورت آزاد وجود ندارد و بايد از سنگ ميزبان جدا شود تا قابل دسترسي توسط سيانور باشد.

 

شش رآكتور شيميايي صنعتي در آفريقاي جنوبي، برزيل، استراليا و غنا براي آماده‌سازي فلوتاسيون طلاي سولفيدي مقاوم به‌منظور آزاد شدن طلا براي سيانوراسيون مورد استفاده قرار گرفته است. آزمايش‌ها، نشان مي‌دهند كه ميزان هزينه‌هاي سرمايه‌اي با افزايش مقياس كار، كاهش مي‌يابد و روش رآكتورهاي شيميايي براي كارخانه‌هايي با توليد كمتر از 2 هزار تن در روز بهترين تكنولوژي موجود مي‌باشد.

 

روش توده‌اي: آزادسازي طلا از ماده معدني مقاوم با عيار كم توسط روش اسيدشويي توده‌اي توسط معادن زيادي از جمله نيومونت در نوادا مورد بررسي قرار گرفته شده است. روش استفاده شده توسط نيومونت دقيقا مثل روش توضيح داده شده در بخش 2-4-2 مي‌باشد. اين روش براي كاني‌هاي سولفيدي با عيار كم و حتي در حدود 2/0-4/0 درصد و با ميزان عيار حدود ‏g/t‏ 3/2-1 با بازيابي اقتصادي 50-60 درصد نيز مورد استفاده قرار مي‌گيرد و ميزان هزينه مصرفي در اين روش در بخش 2-4-4 آورده شده است و هيچ روش ديگري از لحاظ سوددهي و اقتصادي مشابه اين روش نمي‌باشد.

 

 

نمونه‌اي از كاربرد بيوليچينگ طلاي مقاوم

اگرچه انجام عمليات بر روي ماده معدني در مقياس صنعتي، اقتصادي ارزيابي شده است ولي تمامي عمليات بيواكسيداسيون بر روي كنسانتره فلوتاسيون انجام مي‌شود. کنسانتره فلوتاسيون كاني‌هاي سولفيدي مقاوم در رآكتورها اكسيده مي‌شوند تا به حد درجه آزادي مورد نظر برسند. مزيت بيواكسيداسيون در مقايسه با ديگر روش‌ها اين است كه براي تعداد زيادي از مواد معدني مخصوصا آن دسته‌اي كه طلا با آرسنوپيريت وجود دارد اكسيداسيون كامل براي دستيابي به بازيابي بالاي طلا لازم نمي‌باشد و اين به‌خاطر ارجحيت ارسنوپيريت نسبت به پيريت است. مواد بر جاي مانده اكسيد شده از مواد شسته شده براي بازيابي طلا توسط روش سيانوراسيون فرستاده مي‌شوند. محلول حاصل به‌منظور خنثي شدن آهن و آرسنيك موجود در آن و رسيدن اين دو عنصر به حد استانداردهاي زيست‌محيطي، توسط آهك شسته مي‌شوند.

 

اختلافات زيادي بين هزينه‌هاي عملياتي و هزينه‌هاي سرمايه‌گذاري كلي وجود دارد. محاسبه واحد هزينه سرمايه‌گذاري، نسبت به هزينه سرمايه‌گذاري كلي به ظرفيت براي سه عمليات اولي براساس تكنولوژي بيومين است. در پروژه يوآن‌مين از تكنولوژي بك‌تك استفاده شده است كه هزينه سرمايه‌گذاري بسيار پاييني نياز دارد اما به دليل موقعيت حساس معدن اجازه هيچ‌گونه مطالعه‌اي براي بررسي فاكتورهاي ديگر موثر بر هزينه وجود ندارد. هزينه‌هاي عملياتي نيز بين 3 معدن با يكديگر متفاوت هستند و به دليل كمبود اطلاعات لازم براي نتيجه‌گيري هيچ‌گونه نتيجه قطعي حاصل نمي‌شود. به هرحال اين مطلب را مي‌توان بيان كرد كه هزينه‌هاي سرمايه‌گذاري و عملياتي مثل بازدهي اقتصادي به ظرفيت عملياتي، عيارطلا، عيار سولفور و ميزان سولفيدي كه بايد اكسيد شود، بستگي دارد.

 

معادن براي اكسيداسيون پيريت و آرسنوپيريت كه طلا در آنها به صورت قفل شده است، از رآكتورهاي شيميايي بزرگ و خودهواده استفاده كرده‌اند. در كارخانه يوآمين استراليا كه از تكنولوژي بك‌تك استفاده شده است، از باكتري ترموفيليك نزديك به خانواده سولفوباسيلوس ترموسولفيدواكسيدان استفاده شده است. اكسيداسيون در دماي بين 55-45 درجه سيليسيوس انجام مي‌شود. شش معدن ديگر از روش بيوكس كه تركيبي از و فرواكسيدانس است و دماي فعاليت آنها ‏oc‏45-40 است، استفاده كرده‌اند.

 

تنها معدن طلا، معدن نيومونت است كه از روش كپه‌اي براي اكسيداسيون طلا در مقياس بزرگ استفاده كرده است. در روش اكسيداسيون توسط باكتري، سنگ‌ها بايد تا ابعاد 7/12 ميليمتر خرد شوند. كپه ماده معدني به مدت 100 تا 270 روز هوادهي و آماده مي‌شوند. ماده معدني اكسيد شده از پدها جمع‌آوري، خنثي و سپس شسته مي‌شوند. بسته به نوع كاني موجود و ابعاد ماده معدني بازيابي طلا بين 80-60 درصد متغير است. براي مواد معدني با عيار پايين كه معمولا هزينه‌هاي آنها اقتصادي نمي‌باشد و يا معادن خيلي كوچكي كه نمي‌توان سرمايه‌گذاري زيادي براي آنها انجام داد، آماده‌سازي ماده معدني اكسيد شده، انجام مي‌شود.

‏

 

آينده بيوتكنولوژي طلا

يكي از روش‌هاي جديد در استحصال طلا كه آينده بسيار درخشاني خواهد داشت، روش ژئوكت مي‌باشد. اين روش توسط كمپاني ژئوبيوتكس ابداع شد كه از پروسس اكسيداسيون مواد معدني توسط باكتري استفاده مي‌كند كه اين روش هزينه‌هاي سرمايه‌گذاري و عملياتي كم با بازيابي بسيار بالا براي اسيدشويي توده‌اي در رآكتورهاي پيوسته دارد. هر دو روش بيواكسيداسيون توده‌اي و مخزني مورد قبول صنعت هستند و در مقياس صنعتي در كل جهان استفاده مي‌شوند.

 

در عمليات ژئوكت طلا از باكتري اكسيدكننده گوگرد و آهن كه شامل تيوباسيلوس فرواكسيدانس، تيوباسيلوس تيواكسيدان و ليپتوسپيليريوم فرواكسيدانس است، به‌منظور اكسيداسيون و ليچينگ كاني‌هاي سولفيدي در هيپ‌ها استفاده مي‌كند. در دو سال گذشته، شركت مذكور روش ژئوكت را براي ليچينگ كاني‌هاي مس ابداع كرده است و مطالعات بسيار زيادي در مورد ليچينگ كالكوپيريت در درجه حرارت بالا با استفاده از ميكروگانيسم‌هاي ترموفيليك (باكتري‌هاي درجه حرارت بالا) انجام داده است.

 

بعد از اينكه كنسانتره توسط روش فلوتاسيون پيوسته به دست آمد، پالپ كنسانتره بر روي سنگ ميزبان يا پايه پوشانده ‏‎(coating)‎‏ مي‌شود كه ممكن است از سنگ باطله و يا سنگ معدني كم‌عيار به‌عنوان مبنا استفاده شود. سنگ ميزبان حتما بايد در محدوده ابعادي 20-6 ميليمتر باشد و كنسانتره، پوششي به ضخامت يك ميليمتر بر روي سنگ ميزبان ايجاد مي‌كند. نسبت ميزان سنگ ميزبان نسبت به كنسانتره به‌طور ايده‌آل در حدود 5:1 تا 10:1 مي‌باشد. از روي نوار نقاله‌اي كه پالپ كنسانتره را براي هيپ مي‌آورد، كنسانتره به صورت اسپري بر روي سنگ ميزبان پاشيده مي‌شود.

 

به دليل خاصيت آبراني كنسانتره، لايه بسيار نازكي بر روي سطح سنگ ميزبان به صورت پوشش تشكيل مي‌شود. پوشش به‌وجود آمده با محلول به‌كار رفته در هيپ و يا باران‌هاي شديد شسته نمي‌شود. به خاطر سايز نسبتا يكنواخت سنگ ميزبان فضاهاي نسبتا كوچكي در هيپ به‌وجود مي‌آيد كه اين سوراخ‌ها مقاومت كمي در برابر جريان هوا و محلول به‌وجود مي‌آورند. بادبزن‌هاي فشار پايين توسط لوله‌هايي كه در زير هيپ قرار داده شده‌اند، هواي لازم براي فعاليت باكتري را فراهم مي‌كنند. سرعت جريان هوا، به‌منظور كنترل درجه حرارت هيپ در پايين‌ترين دماي لازم براي فعاليت باكتري تنظيم مي‌شوند. هوا، همچنين ميزان اكسيژن لازم براي عمليات اكسيداسيون را فراهم مي‌سازد.

 

فضاي بين ذرات با پوشش نازكي از كنسانتره تركيب مي‌شوند و شرايط ايده‌آل براي بيواكسيداسيون را ايجاد مي‌كنند. دانه‌هاي سولفيدي مواد معدني تحت جريان مستقيم از محلول و جريان معكوس از هوا قرار مي‌گيرند. نتايج حاصله به ميزان اكسيژن منتقل شده و ميزان سرعت اكسيداسيون بستگي دارد. به‌طور ايده‌آل، اكسيداسيون در مدت 30 تا 60 روز تكميل مي‌شود. اين روش در مقابل اسيدشويي توده‌اي كه حتي با آگلومراسيون، اكسيداسيون 200 تا 300 روز به‌طور مي‌انجامد، زمان كوتاهي است.

 

به‌طور ايده‌آل، كنسانتره سولفيدي بر روي مواد معدني سولفيدي كم‌عيار كه به‌عنوان باطله دمپ مي‌شوند پوشش داده مي‌شود. عمليات باكتري بر روي كنسانتره همچنين باعث اكسيداسيون مواد سولفيدي سنگ ميزبان نيز مي‌شود و اين‌گونه فلز بيشتري براي بازيابي در دسترس است. اين مسئله باعث اقتصادي شدن بيشتر اين روش مي‌شود. بقيه مواد معدني آسيا و شناور مي‌شوند و اين كنسانتره‌اي است كه شكاف‌هاي سنگ ميزبان را مي‌پوشانند. اگر از سنگ باطله استفاده شود، اين سنگ به‌وسيله شستشو و سرند كردن از كنسانتره جدا مي‌شود و دو مرتبه براي عمليات با كنسانتره جديد به مسير برگردانده مي‌شود.

 

در عمليات ماده معدني طلاي مقاوم، فلز با ارزش در رسوب جامد باقي مي‌ماند كه براي جدا كردن آن از پد به‌عمليات مجددي نياز است. در عمليات مس و ديگر فلزات سولفيدي پايه، فلز در حلال حل مي‌شود در حالي‌كه مواد رسوب كرده در پدها باقي مي‌مانند و اين فلز محلول به وسيله شستشو بازيابي مي‌شود. براي مواد معدني طلاي مقاوم از نمونه پدهاي منفصل يا ‏on-off‏ استفاده مي‌شود كه مواد اكسيد شده از پد حمل مي‌شوند و پد دو مرتبه مورد استفاده قرار مي‌گيرد. به هرحال براي مس و ديگر فلزات پايه از پدهايي استفاده مي‌شود كه هر ميزان عمليات گسترده باشد ابعاد پد را گسترش مي‌دهند و از پدهاي قبلي استفاده نمي‌شود. به‌خاطر انعطاف‌پذيري موجود در روش مذكور به مصرف‌كننده اجازه داده مي‌شود كه از فلوشيت‌هاي پيوسته به‌منظور بهينه كردن شرايط ماده معدني استفاده شود.

 

انتخاب فلوشيت بهينه براي روش ژئوكت به فاكتورهاي زير بستگي دارد: عيار ماده معدني، كاني‌شناسي و خصوصيات شيميايي ماده معدني، خصوصيات كنسانتره، درجه شكست ماده معدني، سختي بيواكسيداسيون، در دسترس بودن مواد يا ماده معدني كم‌عيار براي سنگ پايه، وجود آب و كيفيت آن و خصوصيات محل مثل وجود امكانات ويژه براي عمليات.

‏

 

مزاياي استفاده از تكنولوژي ژئوكت

 

در استفاده از تكنولوژي ژئوكت مزاياي بسيار زيادي وجود دارد. بعضي از اين مزايا عبارتند از:‏ هزينه‌هاي سرمايه كم، هزينه‌هاي عملياتي كمتر، قابليت تغييرپذيري بالا در خوراك، انجام پروژه با سرعت بالا، قابليت كار با هر دو گونه مواد معدني اعم از پرعيار يا كم‌عيار، آسان بودن روش، ايمني، انعطاف‌پذيري و قابليت توسعه و گسترش و ژئوبيوتكس بر روي بيش از 60 نمونه سولفيدي طلاي مقاوم و كنسانتره‌هاي گرفته شده از سرتاسر دنيا عمليات بيواكسيداسيون در مقياس آزمايشگاهي را انجام داده است.

 

بازيابي در حدود 90 درصد و يا براي بيشتر نمونه‌هاي آزمايش شده بيش از 90 درصد بوده است كه حتي در چندين مورد 98 درصد نيز گزارش داده شده است.

[XMEHRDADX 7,514]

مزاياي استفاده از تكنولوژي ژئوكت

 

در استفاده از تكنولوژي ژئوكت مزاياي بسيار زيادي وجود دارد. بعضي از اين مزايا عبارتند از:‏ هزينه‌هاي سرمايه كم، هزينه‌هاي عملياتي كمتر، قابليت تغييرپذيري بالا در خوراك، انجام پروژه با سرعت بالا، قابليت كار با هر دو گونه مواد معدني اعم از پرعيار يا كم‌عيار، آسان بودن روش، ايمني، انعطاف‌پذيري و قابليت توسعه و گسترش و ژئوبيوتكس بر روي بيش از 60 نمونه سولفيدي طلاي مقاوم و كنسانتره‌هاي گرفته شده از سرتاسر دنيا عمليات بيواكسيداسيون در مقياس آزمايشگاهي را انجام داده است. بازيابي در حدود 90 درصد و يا براي بيشتر نمونه‌هاي آزمايش شده بيش از 90 درصد بوده است كه حتي در چندين مورد 98 درصد نيز گزارش داده شده است. به‌علاوه، 3 سلول با قطر بسيار بزرگ نيز مورد آزمايش قرار گرفته شده است. در دسامبر 1998 ژئوبيوتكس پروژه در مقياس صنعتي معدن اوبواسي شركت آشانتي گلدفيلدز غنا در غرب آفريقا را به اتمام رساند. تقريبا 125 تن كنسانتره سولفيدي بر روي سنگ ميزبان پوشانده شد و بر روي پدهايي مورد نظر انباشته شدند. كنسانتره شامل 67 گرم بر تن طلا بود كه بازيابي عمليات سيانوراسيون به‌دليل وجود طلا در آرسنوپيريت و پيريت 45 درصد بوده است. ‏نتايج حاصل از آزمايش انجام شده توسط تكنولوژي ژئوكت براي طراحي بخش عملياتي رضايت‌بخش بود. در آزمايش دوم دو هزار تن از سنگ بستر آزمايش شد. در سال 1997 ژئوبيوتكس پروژه در مقياس صنعتي منطقه سينولوئستته در مكزيك را با موفقيت به اتمام رساند.‏

 

 

كاربرد بيوتكنولوژي در استحصال نيكل و كبالت

 

اكثر كاني‌هاي سولفيدي فلزات پايه از روش بيوليچينگ قابل استحصال هستند. در خيلي از موارد، فلزات پايه گرانقيمتي مثل ‏Co، ‏Zn، ‏Ni‏ از فلزات بي‌ارزشي چون پيريت قابل استحصال هستند. در قديم به‌خاطر عدم وجود تكنولوژي لازم، پايين بودن قيمت فلزات و كمبود تجربه صنعتي براي استحصال اين فلزات از مواد معدني با عيار پايين اصلا استفاده نمي‌شده است.‏ از وقتي كه طلاي مقاوم توسط روش ميكروبي قابل استحصال شده، توجه به فلزاتي از جمله روي، نيكل و ديگر فلزات پايه معطوف شده است. به‌علاوه، تكنولوژي لازم براي بازيابي از محلول‌ها نيز در حال گسترش است. به‌طور مثال، امروزه بازيابي روي از محلول حاوي 5-1 گرم بر ليتر روي امروزه توسط روش ‏SX-EW‏ به‌رغم اينكه قيمت اين محلول‌ها به ازاي واحد فلزات بازيابي شده نسبت به مس بالاتر است، امكانپذير مي‌باشد.

 

جنمين در آفريقاي جنوبي بر روي مسئله بيوليچينگ نيكل تحقيقاتي را انجام داده است و فرآيندي را نيز تحت عنوان بيونيك به‌دست آورده است. به دليل موقعيت استراتژيكي كبالت در آينده، استحصال اين كاني با رغبت بيشتري روبه‌رو شده است. سولفيدهاي كبالت در مقابل بيوليچينگ بسيار خوب عمل مي‌كنند و يا حتي مستقيم از ماده معدني پيريت‌دار به دست مي‌آيند.‏

 

 

نمونه‌اي از كابرد بيوليچينگ كبالت

 

اولين كار در مقياس صنعتي براي استحصال كبالت با استفاده از روش ميكروبي در معدن كبالت كاسسه در اوگاندا بوده است. ماده معدني شامل پيريت با كبالت بوده است كه ميزان عيار كبالت در حدود 38/1 درصد بوده كه از معدن كيلمبه تامين و در حدود 30 سال در مكاني به‌عنوان باطله ذخيره مي‌شده است. ذخيره كبالت شامل 1/1 ميليون تن ماده معدني خشك با حدود 80 درصد پيريت بوده است. عمل بيوليچينگ در تانك‌هاي رآكتورهاي شيميايي بزرگ كه با باكتري مزوفيل كار مي‌كرده، انجام شده است كه شامل سه تانك اوليه با ظرفيت ‏m‏1350 و يك تانك ثانويه بوده كه براي ظرفيت در حدود 241 تن متريك در روز با دانسيته پالپ 20 درصد در نظر گرفته شده است. بنا به موارد گزارش داده شده بازيابي 92 درصد است كه در اين معدن فلوشيت استحصال كبالت بسيار پيچيده است زيرا ابتدا شامل جدايش مس و روي از محلول و سپس جدايش كبالت مي‌باشد.

‏

 

آينده بيوتكنولوژي ساير فلزات

 

امروزه روش بيوهيدرومتالورژي براي آزادسازي مس، طلاي مقاوم و كنسانتره‌ها در مقياس صنعتي استفاده مي شود. همچنين بيوهيدرومالورژي براي اورانيوم در مقياس بزرگ نيز استفاده شده است. پتانسيل قابل‌توجهي براي بيوليچينگ و آماده‌سازي فلزات پايه و فلزات گروه پلاتينيم وجود دارد. آزمايشات اسيدشويي ميكروبي در مقياس نيمه‌صنعتي براي سولفيدهاي فلزات پايه مثل ‏Co، ‏Ga، ‏Mo، ‏Ni‏ و ‏Pb‏ انجام شده است. كاني‌هاي سولفيدي گروه پلاتين ‏‎(Pt, Rh, Ru, Pd, Os, Ir)‎‏ نيز از روش ميكروبي قابل آماده‌سازي هستند.

 

بيليتون روش بيونيك را به‌عنوان تكنولوژي بيوهيدرومتالورژي جدايش نيكل از كاني‌هاي سولفيدي با عيار كم معرفي كرده است. اين تكنولوژي بر اساس عمليات بيوكس براي آماده‌سازي اكسيداسيون ميكروبي كنسانتره طلاي مقاوم مي‌باشد. آزمايشات نيمه‌صنعتي براساس تركيبي از باكتري‌هاي تيوباسيلوس فرواكسيدانس، تيوباسيلوس تيواكسيدانس، ليپتوسپيليرييوم فرواكسيدان است كه در بيوليچينگ نيكل از كنسانتره سولفيد كمپلكس پنتلانديت استفاده مي‌شود. نتيجه عمليات موفقيت‌آميز بود، اما اقتصادي بودن عمليات بستگي به بازيابي انتخابي نيكل از محلول اسيدشويي دارد. در بيوتكنولوژي كارها بايد دقت زياد داشته باشند كه تاثير توليد ميكروارگانيسم‌ها بخشي از عمليات اقتصادي است و بايد با حجم عمليات مطابقت داشته باشد. كاربرد اقتصادي بعدي بيوليچينگ فلزات پايه مخصوصا براي نيكل است. در آينده پيدا كردن روش‌هاي جديد بيوليچينگ كبالت و نيكل نسبت به ساير فلزات پايه ديگر و يا حتي از مس با توجه به گسترش روزافزون استفاده از اين فلزات بسيار حائز اهميت است.‏

 

 

نتيجه‌گيري

 

با توجه به تمامي موارد ياد شده، بيوتكنولوژي يكي از مهمترين روش‌ها در فرآوري مواد معدني در آينده محسوب مي‌شود. با توجه به همين اهميت نياز است كه به اين روش به‌طور جديدتري در مراكز دانشگاهي و تحقيقاتي توجه شود و در واقع تحقيقات در زمينه بيوتكنولوژي كاري گروهي است كه مي‌بايست محققين به‌صورت گروهي با يكديگر همكاري كنند. از اين روش مي‌توان براي استحصال كاني‌هاي باارزش معادن ايران مانند كنسانتره كالكوپيريت معادن مس سرچشمه، سونگون و ميدوك، معادن طلاي زرشوران و موته، گل قرمز جاجرم و ديگر معادن مي‌توان استفاده كرد به تحقيقات بسيار جامعي در اين زمينه نياز دارد.

 

دكتر منوچهر اوليازاده

استاد گروه معدن دانشكده معدن دانشگاه تهران