اثرات آتش زدن بقایای گیاهی در سیستم های کشاورزی

[shirin.agro 6,340]

چکیده :

 

بقای بشر مستلزم بقای گیاهان در طبیعت است . بشر همواره در پی ایجاد شرایط مناسب برای ادامه حیات خود بوده است . و بنابراین مدیریت بقایا را که شامل روشهایی است که پس از خاتمة دورة رویشی گیاه و برداشت محصول بر روی بقایای باقی مانده محصول اعمال میشود را مورد بحث قرار می دهیم . مدیریت بقایا طرز رفتار با پس مانده های محصول برداشت شده است که توسط روشهایی روی بقایا اعمال میشودکه این روشها عبارتند از:جمع آوری ، شخم زدن و دیسک زدن و دفن کردن بقایا ، باقی گذاردن بقایا و سوزاندن .

 

سوزاندن یکی از معمولترین روشهای مدیریت بقایاست که ممکن است بصورت توده گیاهی در یک محیط بسته و یا در فضای آزاد صورت گیرد . سوزاندن با استفاده از مواد نفتی و آتش زدن آنها و نیز با بهره گیری از انواع شعله افکنهای دستی و موتوری صورت می گیرد . سوزاندن بقایا سبب آزاد شدن مواد معدنی نظیر کلسیم ، منیزیم ، فسفر و پتاسیم از بقایا ، کمک به استقرار بهتر بذر در بستر کاشت و ایجاد یک پوشش گیاهی یکنواخت و پرپشت ، افزایش رطوبت خاک ، بهبود بازدهی مصرف آب و کاهش دمای خاک ، کاهش تبخیر و روان آب و در نهایت افزایش عملکرد گیاهان میشود . از پیامدهای سوزاندن میتوان به کاهش ماده آلی و دگرگونی شرایط فیزیکی و میکروبیولوژیک خاک در بلند مدت، افزایش خطر آبشوئی و فرسایش، تلفات نیتروژن ، کربن ، گوگرد و غیره از طریق تصعید،پراکندگی سموم شیمیایی در هوا، آسیب به لایه ازن و متعاقب آن زیان گیاهان و انسان، به وجود آمدن بارانهای اسیدی، بروز سرطان در انسان، افزایش انتقال و انتشار بیماری های واگیردار و بروز تنگی نفس (آسم) و سایر بیماری های تنفسی اشاره نمود. همچنین سوزاندن باعث میشود که مواد آلی خاک سریعاً تبدیل به خاکستر شده و در نهایت عناصر غذایی نظیر K,Mg,Ca,P,N از آن استخراج شود . خاکستر به جا مانده به راحتی در معرض فرسایش آبی و بادی قرار گرفته و ممکن است از دسترس گیاه خارج شود . در ضمن کلش سوزی قبل از آبیاری و شخم نسبت به بدون کلش سوزی و بدون شخم موجب افزایش بیشتر هدایت الکتریکی عصاره اشباع خاک در طول فصل رشد میشود . سوزاندن بر روی بیماری های گیاهی از جمله پوسیدگی ساقة برنج (Magnaporthe Salvinii) ، سبز شدگی مرکبات (Greening) ، پوسیدگی طوقه گندم (Fusarium graminearum) ، سفیدک داخلی سیب زمینی (Phytophthhora infestans) ، پوسیدگی اسکلروتینایی در یونجه (Sclerotinia sclerotiorum) ، بلایت ساقه مارچوبه (Phomopsis spp) ، پوسیدگی ساقة گندم (Fusarium graminearum) ، نماتد گره ریشه (Meloidogyne) ، ارگوت (Claviceps purpurea)و نقره ای شدن برگ (Leptopterna dolabrata)و سایر بیماریهای برگی در چمن ، سیاهک هندی گندم (Tilletia indica) ، لکه چشمی گندم (Cephalasporium gramineum) و... تاثیر دارد . و همچنین سوزاندن بر روی آفاتی از جمله سرخرطومی برگ یونجه ، لارو زنبور ساقه خوار غلات و ... هم موثر است .

 

سوزاندن دراز بین بردن علفهای هرز دارای ساقه خشبی و نیمه خشبی که با روشهای شیمیایی کنترل نمی شوند ، کنترل علفهای هرز در مناطقی نظیر جاده های شنی و کنار ریل های راه آهن ، که استفاده از سایر روشها امکان پذیر نیست ،کنترل انتخابی علف های هرز بین ردیف های درختان در باغات ، جنگل های کاج و بین ردیف های کاشت برخی گیاهان زراعی نظیر پنبه ، ذرت و ذرت خوشه ای ، که ساقه نسبتاً بلند و ضخیم داشته و تعداد برگ در قسمت های تحتانی ساقه کم تر است، کنترل علفهای هرز کنار مسیرهای آبیاری ، کنترل علفهای هرز زمین های تحت آیش و ... موثر میباشد .

 

 

 

با توجه به مضرات حاصل از سوزاندن بقایای گیاهی بخصوص کاه و کلش که در کشور ما نیز به ویژه در شمال کشور به منظور آماده سازی زمین برای کشت دوم انجام میپذیرد به نظر میرسد احیاء فن آوری و مدیریت بقایای گیاهی بعنوان یکی از راهکارهای مهم در جهت حفظ پایداری اکولوژیک مزارع ضروری باشد . از جمله فن آوری های موفق میتوان به سیستم های خاک ورزی حفاظتی اشاره نمود . در این خاکورزیها که شامل روشهای بدون خاکورزی (No-tillage) و خاکورزی حداقل (Minimum tillage) نیز میگردد بقایای گیاهی در سطح خاک باقی مانده یا مقادیری از آن در خاک دفن می گردد و با این عمل بسیاری از مضرات سوزاندن بقایای گیاهی به خصوص کاه و کلش تخفیف مییابد .

 

مقدمه

 

بقایای گیاهی کاربردهای فراوانی دارد که از آن جمله میتوان به ایجاد پناهگاه برای موجودات ریز خاکزی، موانعی در مقابل قطرات باران، تأمین غذای دام، مصارف سوختنی و اصلاح خاک اشاره نمود. آتش زدن یک عمل سریع و حاد برای تغییر محیط است. این عمل در اکوسیستم های طبیعی و اکوسیستم های تحت مدیریت انسان می‌تواند از قدرت تخریبی و آلوده کنندگی بسیار زیادی برخوردار باشد و یا ابزار مدیریت به حساب آید. مدیریت بقایا شامل روشهایی است که پس از خاتمة دورة رویشی گیاه و برداشت محصول بر روی بقایای محصول اعمال میشود و جهت نیل به اهداف و مقاصد خاص و متنوعی صورت می‌گیرد. این روشها عبارتند از جمع آوری، شخم زدن، دیسک زدن، دفن کردن، سوزاندن و همچنین دست نخورده گذاشتن بقایا. سوزاندن بقایا یکی از معمولترین روشهایی است که بدین منظور مورد استفاده قرار می‌گیرد و بصورت آتش زدن یک توده گیاهی در محیط بسته و یا در فضای آزاد صورت گیرد. سوزاندن با استفاده از مواد نفتی و آتش زدن آنها و نیز با بهره گیری از انواع شعله افکنهای دستی و موتوری صورت می‌گیرد.

 

موارد کاربرد سوزاندن مواد گیاهی

 

الف – از بین بردن بقایای مزاحم و تخلیه زمین برای کشت بعدی

 

ب – کنترل آفات بندپا در گیاهان

 

در این زمینه این روش برای کنترل آفت سرخرطومی یونجه موثر گزارش شده است. عملیات سوزاندن با تمهیدات و روشهای مطلوب در آینده می‌تواند بطور قاطع و اقتصادی، چین اول یونجه را از خسارت آفت مذکور نجات بخشد و روی محصول چین های دوم به بعد یونجه نیز اثر مثبت به جای گذارد. زنبور ساقه خوار غلات پس از برداشت محصول بصورت لارو در داخل طوقه باقی می‌ماند لذا سوزاندن بقایای این مزارع پس از برداشت محصول همواره یکی از روشهای مورد بحث برای مبارزه با این آفت بوده است.

 

ج - کنترل بیماری های گیاهی

 

این روش به چند طریق از جمله سوزاندن بقایا، سوزاندن علف های هرز پناهگاه عوامل بیماریزا و میزبانان ثانویه و نیز از طریق از بین بردن بخش آلوده گیاهان مبتلا و یا کل گیاه و یا مواد گیاهی به دلایل قرنطینه‌ای می‌باشد. در این زمینه کنترل بیماری هایی از جمله پوسیدگی ساقه برنج، پوسیدگی طوقه گندم، سفیدک داخلی سیب زمینی، نماتد گره ریشه توتون، سیاهک هندی گندم و بیماری لکه چشمی گندم با استفاده از روشهای سوزاندن بقایا قابل دسترسی است. در مورد نماتدهای انگل گیاهی که اغلب در خاک بسر می‌برند، عنوان شده که هر چند آتش نماتدهای سطح الارض خاک را از بین می‌برد ولی گرما به لایه های پایین تر خاک به مقدار کافی نمی‌رسد تا انگل های ریشه را تحت تاثیر قرار دهد.

 

د – کنترل علف های هرز شامل:

 

1 - از بین بردن علفهای هرز دارای ساقه خشبی و نیمه خشبی که با روشهای شیمیایی قابل کنترل‌‌نمی‌باشد.

2 - کنترل علفهای هرز در مناطقی نظیر جاده های شنی و کنار ریل های راه آهن که استفاده از سایر روشها امکان پذیر نیست.

 

3 - کنترل انتخابی علف های هرز بین ردیف های درختان در باغات و بین ردیف های کاشت برخی گیاهان زراعی نظیر پنبه ، ذرت و ذرت خوشه ای ، که ساقه نسبتاً بلند و ضخیم داشته و تعداد برگ در قسمتهای تحتانی ساقه کمتر است.

 

4 - کنترل علفهای هرز کنار مسیرهای آبیاری

 

5 - کنترل علفهای هرز زمین های تحت آیش

 

6 - از بین بردن بقایای علف های هرز و بذور موجود در لایه های سطحی خاک

اثرات سوزاندن بقایای گیاهی بر خصوصیات خاک های زراعی

 

در بسیاری از مناطق غله خیز جهان بقایای غلات را پس از برداشت می سوزانند این عمل تاثیراتی را بر روی ویژگیهای فیزیکی ، شیمیایی ، بیوشیمیایی و میکروبی خاک بر جای میگذارد .

 

در مورد ویژگی های فیزیکی خاک باید به این موضوع اشاره نمود که سوزاندن بقایای گیاهی باعث افزایش حساسیت به فرسایش و کاهش رطوبت خاک به هنگام کشت محصول جدید میگردد و برخی از آزمایشات هم نشان داده اند که با سوزاندن کاه و کلش ، وزن ظاهری و هدایت الکتریکی خاک افزایش و پایداری خاکدانه ها کاهش می یابد . در مورد ویژگی های شیمایی خاک هم باید به این امر اشاره نمود که سوزاندن بقایای گیاهی موجب افزایش PH خاک و کاهش ماده آلی خاک میشود . در مورد ویژگی های میکروبی و بیوشیمیایی خاک هم میتوان گفت که آتش زدن بقایای گیاهی در سطح خاک ، میکروارگانیسم های خاک را کاهش می دهد .

 

مزایای سوزاندن مواد گیاهی

 

اینکار سبب تبدیل سریع مواد آلی خاک به خاکستر و آزاد شدن مواد معدنی نظیر کلسیم، منیزیم، فسفر و پتاسیم از بقایا، کمک به استقرار بهتر بذر در بستر کاشت و ایجاد یک پوشش گیاهی یکنواخت و پرپشت، افزایش رطوبت خاک، بهبود بازدهی مصرف آب و کاهش دمای خاک، کاهش تبخیر و روان آب و در نهایت افزایش عملکرد گیاهان می‌شود. در ضمن کلش سوزی قبل از آبیاری و شخم نسبت به بدون کلش سوزی و بدون شخم موجب افزایش هدایت الکتریکی عصاره اشباع خاک در طول فصل رشد می‌شود.

 

معایب سوزاندن مواد گیاهی

 

از جمله پیامدهای نامطلوب سوزاندن می‌توان به کاهش ماده آلی و دگرگونی شرایط فیزیکی و میکروبیولوژیک خاک در بلند مدت، افزایش خطر آبشوئی و فرسایش، هدررفت نیتروژن، کربن، گوگرد و غیره از طریق تصعید، پراکندگی سموم شیمیایی در هوا، آسیب به لایه ازن و متعاقب آن آسیب به گیاهان و انسان، بوجود آمدن بارانهای اسیدی، بروز سرطان در انسان، افزایش انتقال و انتشار بیماری های واگیردار و بروز تنگی نفس و سایر بیماری های تنفسی اشاره نمود.

 

نتیجه گیری

 

با توجه به مضرات ناشی از سوزاندن بقایای گیاهی بخصوص کاه و کلش که در کشور ما نیز به ویژه در شمال کشور بمنظور آماده سازی زمین برای کشت دوم انجام می‌پذیرد، بنظر می‌رسد، احیاء فن‌آوری و مدیریت بقایای گیاهی بعنوان یکی از راهکارهای مهم در جهت حفظ پایداری اکولوژیک مزارع ضروری باشد. ازجمله فن‌آوری های موفق می‌توان به سیستم‌های خاکورزی حفاظتی اشاره نمود. در این خاکورزیها که شامل روش های بدون خاکورزی و خاکورزی حداقل می‌باشد، بقایای گیاهی در سطح خاک باقی مانده یا مقادیری از آن در خاک دفن می‌گردد. با این عمل بسیاری از مضرات سوزاندن بقایای گیاهی ‌تخفیف‌ می‌یابد. همچنین در مورد قوانین سوزاندن هم میتوان اشاره نمودکه در کشورهای اروپایی بعلت خطراتی که از سوزاندن متوجه انسان و محیط زیست میشود دولت تمهیداتی را بوجود آورده است که برای انجام عمل سوزاندن باید کشاورز از دولت مجوز دریافت نماید ولی در کشورهای آسیایی چون ایران دولت هیچگونه تمهیداتی را در نظر نگرفته است و کشاورز میتواتد بدون مجوز از سوزاندن استفاده نماید .

 

منابع

 

1 . امتیازی ، گ . 1381 . میکروبیولوژی خاک . انتشارات مانی . ص 1 .

 

2. جعفرپور، ب . ع ، مهدیخانی . 1375 . نماتد شناسی گیاهی . انتشارات فردوسی مشهد . ص 314 .

 

3 . دکتر محمد حسن راشد محصل، دکتر حمید رحیمیان، مهندس حمید بنایان. 1374. علفهای هرز و کنترل آن . انتشارات دانشگاه مشهد . ص 78 و 79 .

 

4 . سید محمد رضا موسوی محمدی . 1380 . مدیریت تلفیقی علفهای هرز . نشر میلاد . ص 96 و 97 .

 

5 . بحرانی ، ج ، 1377مدیریت بقایای گیاهی در سیستم های کشت آبی . پنجمین کنگره زراعت و اصلاح نباتات ایران . انتشارات موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر کرج . ص 30-

 

منبعgiaheteshne.persianblog.i