آخرین تیر ترکش

[sookut 13,735]

آخرین تیر ترکش

کوشان مهران

 

 

داستان رهایی اوریکس عربی Oryx leucoryx از گرداب انقراض نمونه ای موفق از یک برنامه زنده گیری آخرین نمایندگان یک گونه، پرورش در اسارت و معرفی مجدد است. در اواسط دهه 1960 عده ای از پژوهشگران بین المللی حیات وحش آخرین اوریکس های عربی را که روزگاری از شبه جزیره سینا و یمن تا بادیه های جنوب سوریه و غرب عراق حظور داشت را در حاشیه بیابان ربع الخالی عربستان گرفتار کرده و همراه با انگشت شمار نمونه هایی از باغ وحش «ریاض» عربستان، باغ وحش «تائز» یمن، مجموعه امیر کویت و باغ وحش لندن برای تکثیر در اسارت به باغ وحش «فونیکس» آریزونا انتقال دادند.

زمانی برای پایداشت و بقای گونه در زیستگاه اصلی نبود، آخرین اوریکس عربی در اواسط دهه 1970 در کشور عمان شکار شد. اکنون این گونه در زیستگاه هایی طبیعی و تحت پایش کارشناسان در عربستان، امارات متحده، عمان و اردن وجود دارند و به دلیل حفاظت موثر و پایش همیشگی زیستگاه (البته جز یک منطقه در کشور عمان) هرسال به تعداد آنها افزوده شده و به حد دامنه برد زیستگاه طبیعی خود نزدیک می شوند.

گرچه برنامه تکثیر در اسارت و معرفی مجدد گونه به زیستگاه طبیعی همواره موفقیت آمیز نبوده ولی در پاره ای از موارد به اصطلاح دردقیقه نود این آخرین شانس گونه است. آخرین افراد «کندور» کالیفرنیایی، «فرت پاسیاه» دشت های بزرگ آمریکا و «گرگ سرخ رنگ» جنوب شرق ایالات متحده در دهه های 1970 و 1980 میلادی برای پیشگیری از نابودی زنده گیری شده و پس از تکثیر در اسارت و ایجاد شرایط مطلوب در زیستگاه، پس از افزایش تعداد به اندازه کافی به زیستگاه بومی انتقال یافتند.

در این گونه برنامه ها، پرورش گوشتخواران از دشواری خاص خود برخوردار است. برای نمونه در برنامه تکثیر در اسارت کندور کالیفرنیایی (نوعی پرنده بزرگ جثه) سعی برآن بوده که جوجه ها پس از خروج از تخم حداقل تماس با انسان را داشته باشند و برای تغذیه از دستکشی که تداعی کننده سر یک ماده کندور بود استفاده می شد.

در جنوب شرقی برزیل در نزدیکی شهر زیبای ریودوژانیرو آخرین بقایای جنگل های ساحلی اقیانوس اطلس زیستگاه «تامارین طلایی» است. از ابتدای قرن شانزدهم کشتی سازی و تامین سوخت و کشاورزی این جنگل های ویژه را بدل به لکه های کوچک و مجزایی کرده است. (همانند لکه های جنگلی هیرکانی چون نور و سیسنگان) از اواخر قرن نوزدهم با افزایش سرعت ارتباطات بر رونق زنده گیری و فروش انواع جانوران چون میمون و طوطی به بازارهای آمریکا از غنای جانوری جنگل های ساحلی به شدت کاسته شد، آنگونه که در اواخر دهه 1960 عملا تامارین طلایی در معرض نابودی قرار گرفته بود. آخرین راهکار زنده گیری بقایای برجای مانده تامارین ها و پرورش در اسارت و همزمان حفاظت شدید از لکه های جنگلی ساحلی اطراف ریودوژانیرو بود. پس از افزایش جمعیت اسیر و اطمینان از شرایط زیستگاه جنگلی، تامارین طلایی با موفقیت به زیستگاه خود بازگردانیده شد.

در چندسال پیش چند «افعی دماوندی» (افعی لطیفی) Vipra latifii به دانشگاهی در سوئد برده و تحت شرایط مصنوعی پژوهشگران موفق به زادآوری و افزایش نسل آن شدند. در نگاه نخست همانند دیگر کشور ها واژه گونه های در معرض نابودی یادآور نمونه هایی چون گربه سانان بزرگ است اما در دانش بوم شناسی نوین تک تک زیستمندان یک زیستبوم از فیلی پرشکوه تا ککی خرد در بدن حشره خوری کوچک، حلقه های بهم پیوسته چرخه حیات را تشکیل داده و همگی یکسان از حق حیات و توجه برخوردار هستند.

در کشور لاله و آسیاب بادی، هلند، تغییر کاربری زیستگاه و زهکشی تالاب های ساحلی در سرزمینی که وجب به وجب آن طی قرن ها از قعر دریای شمال بیرون آمده، در اواخر دهه 1970 تعداد گونه ای افعی سمی را به حدود یک هزار عدد کاهش داده و گونه ای از قورباغه نابود شده و اکنون با صرف زمان و هزینه بسیار کارشناسان موفق به ثبات جمعیت آن گونه افعی و بهبود شرایط زیستگاه آن شدند.

در سه دهه گذشته تخریب زیستگاه و به ویژه چرای بیش از حد مجاز دام (گوسپند و بز) در آبخیزی که یکی از مهم ترین منابع تامین کننده آب کلان شهر تهران است، «لار» در کنار فرسایش شدید پوشش گیاهی و کاهش جمعیت قوچ البرز مرکزی تا 50 عدد باعث کاهش شدید جمعیت گونه بومی افعی دماوندی (لطیفی) شده و در این میان سهم مارگیران حرفه ای را نباید فراموش کرد.

با در نظر داشتن شرایطی که به دلیل عدم وجود اراده برخورد با دامداران بدون پروانه و یا تعداد دام بیش از حد مجاز عملا به دلیل فرسایش آبخیز سدهای تامین کننده آب کلانشهر تهران برخوردی صورت نمی گیرد (و دلیل عدم برخورد با دامداران به خوبی برای آنانی که باید بدانند شناخته شده است) نمی توان انتظار داشت برنامه ای اثربخش برای نجات زیستگاه و نسل افعی البرزی به عنوان یک گونه بومی و سرمایه ملی اجرا شود (البته برنامه کاربردی فرسنگ ها از دام گذاری پروژه بگیران حرفه ای بدون مسئولیت فاصله دارد). بنابراین تاهنگامی که زیستگاهی با کمینه مطلوبیت برای معرفی مجدد افعی البرزی در گستره دامنه پراکنش بومی او ایجاد نشود، نمونه های موجود در سوئد به عنوان بهترین و در عین حال آخرین نمایندگان این گونه خزنده بومی شمرده خواهد شد .

در چند سال گذشته قاچاق گونه دوزیست بومی «سمندر کوهستانی لرستان» (Neurergus kaiseri) به شدت در معرض نابودی قرار گرفته و بنا بر نظر پاره ای از پژوهشگران در این چند سال تا 80 درصد از جمعیت آن کاسته شده است. آنگونه که از شنیده ها برمی آید، عشایر ساکن منطقه وجود سمندر را به عنوان شاهدی از تمیزی آب می دانند و در منطقه ای، از نظر اعتقادی برای این گونه از سمندر حرمت و احترام قائل هستند.

در شرایط کنونی نه امکان برخورد با متخلفان زنده گیر و قاچاقچیان و واسطه های سمندر وجود دارد و نه کسی بخود جرات درگیری با فلان گردن کلفت بساطی میدان تجریش بخود می دهد(!) و حتی به هنگام برخورد هم میزان جریمه آنگونه ناچیز است که قائل به اعتنا نیست. بنابراین منطقی و کاربردی ترین شیوه جلوگیری از قاچاق سمندر آگاهی دادن به شیوه ملموس و جالب به مردم به عنوان خریداران این گونه در معرض خطر است. با استفاده از بروشورهایی گویا در میادین و به ویژه مدارس در ماه های آخر سال و آگاهی رسانیدن در رسانه های جمعی می توان اطمینان خاطر پیدا کرد که به دلیل کاهش تقاضا، عرضه و در پی آن قاچاق و زنده گیری سمندر کاهش یابد. (فراموش نکنیم که تا دو دهه پیش استفاده از کمربند ایمنی در میان رانندگان باعث سخره و طعنه بود ولی اکنون با اعمال قانون و فرهنگ سازی تا حدودی نهادینه شده است، هرچند هنوز پاره ای از رانندگان به هنگام عبور از کنار ماموران تلاشگر راهنمایی و رانندگی کمر بند ایمنی آویزان را موقت بر روی دوش خود می اندازند که در صورتی که جریمه این عمل به عنوان تمسخر قانون چند برابر نبستن کمربند ایمنی قرار گیرد میزان تخلف به طور چشم گیری کاهش خواهد یافت.)

آنگونه که در تاریخ نقل شده (آنهم تاریخ شفاهی ایران) به هنگام هجوم اعراب به ایران، برخی از ساختمان های کهن مانند آرامگاه کورش بزرگ با نام گذاری به عنوان قبر مادر سلیمان نبی از نابودی حتمی رهانیده شد. در دوران ناصرالدین شاه روزی یکی از کنیزکان حرم شاهی به دلیل ترس از تنبیه یکی از بانوان اندرون مبارکه به حرم شاه عبدالعظیم پناه برده و بستی شده بود و این وهنی برای قبله عالم شمرده می شد. بنابراین پس از مدتی تفکر به این نتیجه رسیدند که «انیس الدوله» بانوی سوگلی شاه خوابنما شود که در زیر چنارکهنسال حیاط امارت بادگیر اندرون، امامزاده ای واجب التعظیم موسوم به عباس علی مدفون شده و زین پس این درخت چنار حکم بست را پیدا می کند.

بادرنظر داشتن روحیه و فرهنگ عشایر و ضعف قانون و عدم کارایی مجریان قانون در شرایط کنونی بهترین راهکار پایداشت سمندر و زیستگاه او در لرستان استفاده منطقی از باورهای کهن و اعتقادات است؛ و به عنوان آخرین راهکار انتقال سمندر لرستان به یکی از دانشگاه های معتبر خارجی برای پرورش و ایجاد یک ذخیره ژنتیکی آخرین شانس برای پایداشت نسل این گونه بومی است. (با توجه به وجود علایق و سلایق گوناگون و تغییرات پی در پی مدیریتی در ایران این احتمال وجود دارد که با وجود نگهداری و پرورش سمندر لرستان در ایران با تغییر مدیر به سادگی سمندر و ویواریوم زیستگاه آن در کنار زباله و آشغال قرار بگیرند.)

 

پیوست: همانگونه که در دهه های پیشین ماهی قرمزCarassius auratus و در چند سال گذشته لاک پشت گوش سبز چینی پس از پایان یافتن تعطیلات نوروزی ناخواسته به زیستبوم های آبی سرتاسر کشور معرفی شده اند این احتمال وجود دارد که سمندرهایی که از تعطیلات سال نو جان سالم بدر برده باشند به دلیل خسته شدن خریداران از نگهداری، در طبیعت رها شده و به ویژه در زیستگاه هایی آبی مانند دریاچه پارک ملت این احتمال هرچند ضعیف وجود دارد که سمندر ها قادر به بقا و یا حتی زاد و ولد شوند و اگر در مناطقی چون جنگل های شمال کشور گونه بومی لرستان رها شود، خطر دورگه شدن (هیبرید) و از دست رفتن پاکی نژاد گونه سمندر بومی شمال وجود خواهد داشت.

[partow 25,305]

در شرایط کنونی نه امکان برخورد با متخلفان زنده گیر و قاچاقچیان و واسطه های سمندر وجود دارد و نه کسی بخود جرات درگیری با فلان گردن کلفت بساطی میدان تجریش بخود می دهد(!) و حتی به هنگام برخورد هم میزان جریمه آنگونه ناچیز است که قائل به اعتنا نیست.