sam arch 55,878 اشتراک گذاری ارسال شده در 1 خرداد، ۱۳۹۱ باربد یکى از نامورترین هنرمندان ایران است که به شهرتى افسانهاى دست یافتهاند و در متون حماسى و غنایى ایران با جلوه هایى خاص مطرح شده است. داستان باربد در همهجا درآمیخته با نماد هاى خاصى است که استقامت و پایگاههاى مردمى هنرمند را به تماشا مى گذارد و عشق و مهربانى و عاطفت انسانى را در هنر و زندگى مورد تأکید قرار مى دهد. فردوسى داستان جلوهگرى او را در صحنه هنر ایرانزمین چنین بازگو مى کند که در بیست و هشتمین سال پادشاهى خسروپرویز، خنیاگرى به نام باربد به درگاه شاه ایران، خسروپرویز، آمد و هنرنمایى کرد، امّا "سرکش"، خنیاگر دربار، به باربد رشک برد و سالار بارشاه را درم و دینار داد تا باربد را به درگاه راه ندهد. باربد چارهاى اندیشید و به باغ شاه رفت و با باغبان او دوستى گرفت و چون خسروپرویز در نوروز بدان باغ آمد تا دو هفته را با شادى بگذراند، باربد جامه هاى سبز پوشید و با بربط و رود خویش بر سروى بزرگ و انبوه رفت و در آن نهان گشت. چون شاه به بزم نشست و شراب نوشید و شب فرارسید، باربد: سرودى به آواز خوش برکشید که اکنون تو خوانیش "داد آفرید" بزمنشینان شگفتزده شدند و شاه، کسان به جستوجوى نغمهسرا فرستاد، اما او را نیافتند. پس باربد دستان "پیکار کرد" و "سبز در سبز" را بنواخت و بار دیگر شاه به جستوجوى وى فرمان داد، ولى باز هم او را نیافتند تا آنکه شاه فرمان داد که: بجویید در باغ تا این کجاست همه باغ و گلشن، چپ و دست راست دهان و برش پر ز گوهر کنیم بر این رودسازانش مهتر کنیم باربد چون این سخن بشنید، از نهانگاه بیرون آمد و به نزد شاه رفت و داستان خود را بازگفت و شاه او را میر رامشگران ساخت و دهانش را پر از دُرّ خوشاب کرد و بدین ترتیب باربد سالها در خدمت خسروپرویز بود و سرانجام به دلیلى نامعلوم، به زادگاه خویش بازگشت. سالها بعد، باربد چون شنید که خسروپرویز را بازداشتهاند، از جهرم به تیسفون شتافت و به دیدار خسرو آمد و در پیش شاه مویهها سر داد و سوگند خورد که دیگر دست به رود نبرد و ساز خویش را بسوزد. پس باربد چهار انگشت خود را برید و: چو در خانه شد آتشى برفروخت همه آلت خویش، یکسر بسوخت و از آنپس، بى آنکه از مرگ باربد و سرانجام او خبرى داشته باشیم نقش موسیقیدانانى چون باربد را در تصاویرى کهن بر سنگها، مینیاتورها و نقاشیهاى ایرانى مى بینیم و پس از پانزده قرن هنوز تغنى باربد و بربطش را از گلوى سازها و به مدد انگشت نوازندگان نغمهپرداز ایرانى مى شنویم و انگشتان بریده و خونین باربد را به یاد مى آوریم؛ گویى سبزى بى سرانجام "سبز در سبز" گویهاى دیگر از وهم سرخ خشم و خون سرنوشت بود که در "پیکار کرد"ى بى امان، انگشتان باربد را از دستانش جدا کرد ولى خاطره او را از ذهن جامعه نزدود. باربد هنرمندى مبارز بود که از دیارى دور، یعنى از جهرم فارس، سرزنده و دلآگاه راه درازى را تا بارگاه پرویز ساسانى پیمود تا بلنداى هنر فارس را به گوشدل اوجنشینانى برساند که مجذوب بخشى از هنر بى بنیاد و ریاکارانه سرکشها و نکیسا هایى بودند که به سالوس درصدد حفظ موقعیت هنرى خود بودند و اصالت هنر باربد را باور نداشتند. باربد نیز مى خواست تا به اتکاى هنر صادق و خلّاق خویش آنان را به زانو درآورد، بنا بر این صداى او باغ شب را سرشار مى کند و موج زیبایى و تلألو هنر وى شب را نورباران مى سازد و آنان که ندیمان خلوت شاهى بودند و هریک خود بندگان خاص زرینکمر داشتند متواضعانه چراغ به دست مى گیرند و در ظلمت و سکوت به دنبال این آسمانى سبز مى گردند و مولوىوار انسانى را مى جویند که با آنهمه هنر در عالم خاکى به دست نمى آید. این بخش داستان باربد رمزگونه، اسرارآمیز و بسیار پرمعناست و حقیقت کار هنرمندى را که از راه دور آمده است و راه دشوار به اوج رسیدن را تا فراز سروى سبز که یادآور آسمانى سبز اندر سبز است، درمى نوردد و به نمایش مى گذارد. او خویشتن را در سبز روینده که گویى ظلمت را به سُخره مى گیرد نهان مى کند تا بى قدرى هنر را در بازار به ظاهر پررونق بزم شاهان ساسانى آشکار کند و سلطه واقعى و قطعى هنر صادق و راستین را در شب غرور و ریا با آواز تأثیرگذار رود خویش بازگوید و مى بینیم که سرانجام آنهمه نوا و نغمه، شب را به روزى روشن و پیروزمند بدل مى سازد و باربد را به جاودانگى مى پیوندد؛ و چون برگهاى تاریخ ورق مى خورد و ایران بى باربد مى ماند و از سرود و ترانه هاى زندگىبخش او فاصله مى گیرد، قلم بر مسند چنگ و رود مى نشیند و شاعران و نویسندگان جاى چنگنوازان و رودسازان را مى گیرند. عملا مى بینیم که شاعران هنرمندى چون رودکى و فرخى و حافظ نهتنها از موسیقى باربد بى نصیب نیستند، بلکه با زبان، شعر تر مى خوانند و انگشتان هنرآفرین آنان بر تار و پود سازهایشان شورى برپا مى سازد و شعر هایى چون غزلهاى شهید و نغمه هایى چون ترانه هاى بوطلب مى پردازند. رودکى چنگ برمى گیرد و مى نوازد و فرخىبا نواى حزین کاروان حله را مى سازد و حافظ غزلسراى با نواى ساز خویش زهره را به رقص برمى انگیزد تا دیگر کسى به حسرت چنین نسراید: اگرچه چنگنوازان لطیف دست بُدند فداى دست قلم باد دست چنگنواز و تا نسل شاعران چنگنواز و موسیقىدان منقرض گردد، شعر سرود لبها و سرور جانها شده است، تبار شاعران جان گرفته است و از سرو هاى سبز شعر همان نواى جانبخش باربد به گوش مى رسد. آنگاه، رودکى، منوچهرى، فرخى، نظامى ، مولوى، خاقانى، سعدى و حافظ و دیگر شاعران زلال نغمه هاى باربد را در شعر خویش بازگو مى کنند و سروده هاى آنان جانشین سرود باربد مى گردد و فریاد شبزدگان قرن را از ظلمت شب و از فراز پایگاه شاعرانه خویش به گوش جهانیان مى رسانند. جاى موسیقىدانان را شاعران و جاى نواى باربدى را صداى شاعرانه کلمات مى گیرد: در فلان تاریخ دیدم کز جهان چون فروشد بهمن، اسکندر بزاد یوسف صدیق چون بربست طاق از قضا موسى پیغمبر بزاد اول شب بوحنیفه درگذشت شافعى آخر شب از مادر بزاد گر زمانه آیت شب محو کرد آیت روز از مهین اختر بزاد تهنیت باید که در باغ سخن گر شکوفه فوت شد نوبر بزاد 4 نقل قول لینک به دیدگاه
sam arch 55,878 مالک اشتراک گذاری ارسال شده در 1 خرداد، ۱۳۹۱ قبل از آنکه میراث باربد در شیراز قرن هفتم و هشتم به شاعران آشنا با موسیقى و نغمه هاى جانفزا برسد، در بخارا به رودکى رسیده بود: رودکى چنگ برگرفت و نواخت باده انداز کو سرود انداخت در چهار مقاله مى خوانیم: یاران نصربن احمد سامانى که از ماندن در بادغیس دلگیر شده بودند از رودکى خواستند که صنعتى کند و پادشاه را از بادغیس برانگیزد، رودکى دانست که به نثر با او درنگیرد، روى به نظم آورد و چون مطربان فروداشتند چنگ برگرفت و در پرده عشاق این قصیده آغاز کرد: بوى جوى مولیان آید همى یاد یار مهربان آید همى امیر چنان منفعل گشت که از تخت فرود آمد و بى موزه پاى در رکاب خنگ نوبتى آورد و رو به بخارا نهاد... و این رودکى و دیگر شاعران چندینهنر بودند که انتقال میراث موسیقىدانان را به شاعران امکانپذیر ساختند. آنجا که درم باید، دینار براندازم وآنجا که سخن باید چون موم کنم آهن چون باد همى گردد با باد همى گردم گه با قدح و بربط گه با زره و جوشن (ابوزراعه) اى آنکه ندارى خبرى از هنر من خواهى که بدانى که نیم نعمت پرورد اسب آر و کمند آر و کتاب آر و کمان آر شعر و قلم و بربط و شطرنج و مى و نرد شاعران موسیقىدان و آوازهخوانان شاعر بسیار بودهاند؛ در همان چهار مقاله عروضى مى خوانیم که فرخى در مجلس امیر چغایى برپاى مى خیزد و به آواز حزین و خوش قصیده کاروان حله را مى خواند. همچنانکه اشاره شد، حافظ نهتنها زیر و بم و نکته هاى بسیار ظریف موسیقى ایرانى را مى شناسد و از گوشهها و ردیفها و اصطلاحات فنى آن آگاه است، شعرش آئینه موسیقى و آهنگ کلام جادویى او عصاره عمیقترین شورها و نوا هاى جانى زنده و زندهجانى آشنا با نغمه هاى موسیقى ایرانى است و ابتکارات وى در مغّنىنامه و ساقىنامهسرایى حاصل یگانگى روحى وى با موسیقى است، به نحوى که شعر وى را مى توان زلال موسیقى یا موسیقى زلال روح آدمى پنداشت: مغنى نوایى به گلبانگ رود بگوى و بزن خسروانى سرود روان بزرگان ز خود شاد کن ز پرویز و از باربد یاد کن به همین دلیل، نواى شعر حافظ، سرود ر هایى و نصرت است و به همین جهت، حافظ همه چیز خود را در پاى مطرب و کار بانگ بربط و آواز نى نثار مى کند: چو در دست است رودى خوش بزن مطرب سرودى خوش که دستافشان غزل گوییم و پاکوبان سر اندازیم مطرب کجاست تا همه محصول زهد و علم در کار بانگ بربط و آواز نى کنم و از مطرب و مغنى مى خواهد: چنان برکش آواز خنیاگرى که ناهید چنگى به رقص آورى ترکیب شعر و موسیقى و هنر خاصى که حافظ در این مورد به کار مى برد یادگارى پرمایه از رونق روحانى موسیقى در نزد ادباى فارس است؛ تا آنجا که در بعضى مواقع برخى از غزلیات حافظ مستقلا به ترانه هاى زنده و جاندار و ملودیهاى اصیل شادىآفرین موسیقى ایرانى بدل مى گردد: خوش آمد گل وز آن خوشتر نباشد که در دستت بجز ساغر نباشد بدین ترتیب، پیوند و همزادى دیرین شعر و موسیقى در ایران دیرینهاى کهن دارد؛ تا آنجا که به قول استاد باستانى پاریزى، خوانندگان و نوازندگان درگاه ملوک سیستان را "حافظ" مى خواندند. "نکند حافظ خودمان هم در خوانندگى و نوازندگى دست داشته است و بدین سبب به حافظ معروف شده باشد؛ وگرنه، چرا اینهمه اشعارش به دل مى نشیند و با موازین موسیقى هماهنگ است." پیوند بهشتى شعر و موسیقى، فىالمثل، سبب جاودانگى این دو در فارس مى شود. از کوهپایه هاى فارس، آنجا که کوچ ایلنشینان در جاودانگى تاریخ استمرار مى یابد، تا شهرها و روستا هاى نزدیک، ترانه هاى معروف قشقایى و بویراحمدى همهجا را درمى نوردد؛ "جهرمى " و "صابوناتى" زمزمه لبها و مایه سرور جانها مى شود. فایزهخوانان و شروهسرایان نوا هاى دشتى و دشتستانى و سرود هاى گوناگون را از لار و پستک گرفته تا قرهبلاغ فسا و ساحل سبز بوشهر به گوش همگنان مى رسانند؛ و نغمه هاى دهلنوازان و شیپورچیان و یوقیان در عروسى و عزا و شادى و غم از همهجا به گوش مى رسد؛ و در فارس هنرآفرین، موسیقى و شعر زبان حال امیدها و نومیدیهاى مادرانى مى شود که در لاىلاییهاى خود در زمزمه هایى فراتر از خاموشى به بیان آرزومندیهاى خویش مى پردازند: لالالالا گل زیره بچه آروم نمى گیره لالالالا گل نازى بابات رفته به سربازى از لالاییهاى مادرانه که بگذریم، واسونکها، نوحهها، مولودیهها، بانگ ناب اذان از گلدسته هاى مسجدها و جاذبه قرآنخوانیهاى آرامشبخش گاهى سرودى است پیش از نغمهها و زمانى نغمهاى است وامانده از مفاهیم و بیشتر امتداد متناسب و موزون صورت و معنا که از گاهواره آغاز مى شود و تا گور ادامه مى یابد؛ و شگفتا که در شاهنامه فردوسى نیز پهنه میدانهاى نبرد سرشار از بانگ طبلها، خروش شیپورها و کارنایها و غرش سلحشوران شیرآسا و چکاچاک شمشیرها و فریاد تیرها است و موسیقى جنگ لحظهاى میدانهاى نبرد را رها نمى کند: سپه یکسره نعره برداشتند سنانها به ابر اندر افراشتند زمین شد به کردار کشتى بر آب تو گفتى سوى غرق دارد شتاب بزد مهره بر کوهه ژنده پیل زمین جنبجنبان چو دریاى نیل همان پیش پیلان تبیرهزنان خروشان و جوشان و پیلان دمان یکى بزمگاه است گفتى به جاى ز شیپور و نالیدن کرّهناى برفتند از آن دشت یکسر چو کوه دهاده برآمد ز هردو گروه سپه یکسره پیش سام آمدند گشادهدل و شادکام آمدند تبیرهزنان پیش بردند پیل برآمد یکى گرد چون کوه نیل خروشیدن کوس با کرّهناى همان زنگ زرین و هندى دراى سواران همه نعره برداشتند بدان خرّمى ، راه بگذاشتند به شادى به شهر اندرون آمدند ابا پهلوانى فزون آمدند 3 نقل قول لینک به دیدگاه
sam arch 55,878 مالک اشتراک گذاری ارسال شده در 1 خرداد، ۱۳۹۱ و نهتنها در رزم که در بزمها و ولادتهاى شادمانه شاهنامه نیز بانگ ناى و نى هرگز خاموش نمى شود هنگامى که رستم متولد مى شود: یکى جشن کردند در گلستان ز زاولستان تا به کاولستان به زاولستان از کران تا کران نشسته به هرجاى رامشگران... به شادى برآمد ز درگاه، کوس بیاراست میدان چو چشم خروس مى آورد و رامشگران را بخواند به خواهندگان بر، درم برفشاند در ادب غنایى ایران نیز موسیقى حساسترین وظایف را بر عهده دارد و مخصوصا جزء لایتجزاى اشعار بزمى و غنایى به شمار مى آید، به عنوان مثال در غزلهاى حافظ مى خوانیم: بنوش جام صبوحى به ناله دف و چنگ ببوس غبغب ساقى به نغمه نى و عود به دور گل منشین بى شراب و شاهد و چنگ که همچو روز بقا هفتهاى بود معدود... در زوایاى طربخانه خورشید فلک ارغنون ساز کند زهره به آهنگ سماع چنگ در غلغله آید که کجا شد منکر جام در قهقهه آمد که کجا شد منّاع... در ادب صوفیانه، توصیف مجالس سماع و حالاتى که از سماع الهى حاصل مى آید شعر صوفیانه را به جلوهگاه موسیقى و نوا و نغمه هاى عاشقانه بدل مى سازد. مولانا شب عروسى و سور را به جاى شب وصل و سماع قرار مى دهد: بادا مبارک در جهان، سور و عروسیهاى ما سور و عروسى را خدا ببرید بر بالاى ما زهره قرین شد با قمر، طوطى قرین شد با شکر هر شب عروسى دگر از شاه خوشسیماى ما بسماللّه امشب برنوى سوى عروسى مى روى داماد خوبان مى شوى اى خوب شهرآراى ما مولوى، کلیات شمس، ص 67 تو بمال گوش بربط که عظیم کاهل است او بشکن خمار را سر که سر همه شکست او بنواز نغمه تر، به نشاط جام احمر صدفى است بحرپیما که درآورد به دست او هله سرناى توأم مست نوا هاى توأم مشکن چنگ طرب را مگسل تار، مرو هله باقى غزل را ز شهنشاه بجوى همگى گوش شو اکنون سوى گفتار مرو پیشین، غزل 2220 نه سماعست نه بازى، که کمندى است الهى منگر سست به نخوت تو در این بیت و ترانه پیشین، 2374 دیدم نگار خود را مى گشت گرد خانه برداشته ربابى مى زد یکى ترانه با زخمه چو آتش مى زد ترانهاى خوش مست و خراب و دلکش از باده مغانه در پرده عراقى مى زد به نام ساقى مقصود باده بودش، ساقى بُدش بهانه پیشین، غزل 2395 آنکه بر پرده عشاق دلش زنگله بست پرده زیر عراقى و سپاهان چه کند پیشین، غزل 788 شادروان زرینکوب درباره برآمدن باربد و سهم او در هنر ایران دوره ساسانى مى نویسد: "... از سازندگان و رامشگریان این عصر (ساسانى) سه نام مشهور موسیقى عهد خسرو (پرویز) را در تاریخ موسیقى ایران ممتاز مى سازد، باربد، سرکش و نکیسا، با آنکه هر سه تن استادان بزرگ این عصر بودهاند، ابداع اکثر دستگاههاى موسیقى ایران، غالبا به باربد منسوب شده است، بدینگونه از دستگاههاى موسیقى عهد خسرو (پرویز) آنچه در اکثر روایات غالبا به باربد منسوب است، غیر از خسروانیات، هفت و به قولى هشت دستگاه، شامل ستایش پادشاه -که به نکیسا هم منسوب است- عبارت بوده است از سى لحن و سیصد و شصت دستان که در دربار خسرو، همهماهه و همهساله اجرا مى شده است، نمونهاى هم از آهنگهاى رسمى که هنگام دیدن پادشاهان عصر، مثل قیصر و خاقان اجرا مى شده است باقى است که ابنخردادبه، ضمن نقل آن، خاطرنشان مى کند که تعداد آنها به هفتاد و پنج مى رسیده است و از فحواى عبارتش پیداست که این 75 آهنگ، متضمن مدایح خسروپرویز بوده است و با عود نواخته مى شده. اسناد اختراع اکثر دستگاههاى موسیقى به باربد این نکته را به خاطر مى نشاند که این استاد عصر، لااقل در قسمتى از این دستگاهها که شاید از طریق تعلیم و سنّت به وى رسیده بوده است، تصرّفات مبدعانه و مقبول کرده باشد، چیزى که خسروپرویز را مجذوب هنر باربد کرد، سرود هاى سهگانهاى بود که وى در اولین دیدار خسرو سرود، داد آفرید، پیکار کرد و سبز در سبز، بر وفق روایات عامیانه که مأخذ نظامى است در بزمهاى عاشقانه خسروشیرین باربد، از زبان خسروپرویز و نکیسا از زبان شیرین، مناسبخوانیها، داشتهاند که شاید آنچه نظامى نقل مى کند، خالى از بعضى مضامین آنها نباشد..." 3 نقل قول لینک به دیدگاه
sam arch 55,878 مالک اشتراک گذاری ارسال شده در 1 خرداد، ۱۳۹۱ نظامى ظهور باربد را به عنوان لطفى ایزدى براى خسروپرویز عنوان مى کند. خسرو نیاى خویش انوشیروان را در خواب مى بیند که او را به رسیدن به چهار نعمت مژده مى دهد: نیاى خویشتن را دید در خواب که گفت اى تازهخورشید جهانتاب اگر شد چارمولاى عزیزت بشارت مى دهم بر چار چیزت یکى چون ترشى آن غوره خوردى چو غوره زان ترشرویى نکردى دلارامى تو را دربر نشیند کز او شیرینترى، دوران نبیند دوم چون مرکبت را پى بریدند وز آن بر خاطرت، گَردى ندیدند به دست آرى چنان شاهانه تختى که باشد راست، چون زریندرختى به شبرنگى رسى، شبدیز نامش که صرصر درنیابد گَردِ گامش سیّم، چون شه به دهقان داد تختت وز آن تندى نشد شوریدهبختت به جاى سنگ خواهى یافتن زر به جاى چار مهره چار گوهر چهارم چون صبورى کردى آغاز در آن پرده که مطرب گشت بى ساز نواسازى دهندت، باربد نام که بر یادش گوارد زهر در جام خسروپرویز پس از شب زفاف خود با شیرین، به باربد کنیزى خاص مى بخشد: ملک روزى به خلوتگاه بنشست نشاند آن لعبتان را نیز بر دست به رسم آرایش در خوردشان کرد ز گوهر سرخ و از زر، زردشان کرد همیلا را نکیسا یار شد راست سمن ترک از براى باربد خواست... و از آنپس خسروپرویز: گهى مى کرد شهد باربد نوش گهى مى گشت با شیرین هماغوش چو تخت و باربد شیرین و شبدیز بشد هر چار، نزهتگاه پرویز نظامى سى لحن باربد را بدین شرح بیان مى دارد: درآمد باربد چون بلبل مست گرفته بربطى چون آب، در دست ز صد دستان که او را بود در ساز گزیده کرد سى لحن خوشآواز ز بى لحنى بدان سى لحن چون نوش گهى دل دادى و گه بستدى هوش به بربط چون سر زخمه درآورد ز رود خشک، بانگ تر برآورد .1 گنج بادآورد چو باد از گنج بادآورد، راندى ز هر بادى لبش گنجى فشاندى .2 گنج گاو چو گنج گاو را کردى نوا سنج برافشاندى زمین، هم گاو و هم گنج .3 گنج سوخته ز گنج سوخته چون ساختى راه ز گرمى سوختى صد گنج را آه... .4 شادروان مروارید 5.تخت طاقدیس 6 و 7.ناقوسى و اورنگى 8.حقّه کاوس 9.ماه بر کوهان 10.مشک دانه 11.آرایش خورشید 12.نیمروز 13.سبز در سبز 14.قفل رومى 15.سروستان 16.سرو سهى 17.نوشین باده 18.رامش جان 19.ناز نوروز یا ساز نوروز 20.مشکویه 21.مهرگان 22.مرواى نیک 23.شبدیز 24.شب فرخ 25.فرخ روز 26.غنچه کبک درى 27.نخجیرگان 28.کین سیاوش 29.کین ایرج 30.باغ شیرین. خسروپرویز باربد را زر و سیم و جامه هاى گرانقیمت مى بخشد: بهر پرده که او بنواخت آن روز ملک گنجى دگر، پرداخت آن روز به هر پرده که او بر زد نوایى ملک دادش پر از گوهر قبایى چون خسروپرویز در شکارگاه بزم مى آراید، نظامى باربد را چنین وصف مى کند: نشسته باربد، بربط گرفته جهان را چون فلک در خط گرفته به دستان، دوستان را کیسهپرداز به زخمه، زخم دلها را شفاساز ز دود دل گره بر عود مى زد که عودش بانگ بر داود مى زد همان نغمه دماغش در جرس داشت که موسیقار عیسى، در نفس داشت ز دلها کرده در مجمر فروزى به وقت عودسازى عودسوزى چو بر دستان زدى دست شکرریز به خواب اندر شدى مرغ شب آویز بدانسان گوش بربط را بمالید کز آن مالش دل بربط، بنالید چو بر زخمه فکند ابریشم ساز درآورد آفرینش را به آواز نکیسانام مردى بود چنگى ندیمى خاص، امیرى سخت سنگى ندادى یارىاى کز باربد را از اینسو باربد چون بلبل مست ز دیگرسو، نیک، چنگ در دست چو خسرو گوش کرد این بیت، چالاک ز حالت کرد، حالى جامه را چاک به صد فریاد گفت اى باربد، هان قوى کن جان من در کالبد، هان 2 نقل قول لینک به دیدگاه
sam arch 55,878 مالک اشتراک گذاری ارسال شده در 1 خرداد، ۱۳۹۱ حقیقت این است که برآمدن هنرمندى از شهرستانى دوردست (جهرم) و رفتن او به پایتخت و مواجه شدن وى با مشکلاتى که سبب مى شود او از طریق رسمى و عادى نتواند هنر خود را عرضه بدارد و ناگزیر شود به باغبانى که او نیز از مردم عادى جامعه است، پناه ببرد و به یارى او به هدفهاى خویش دست یابد داستان باربد را در شاهنامه با نماد هاى فراوان و رمز هاى متعددى همراه مى سازد. باربد، جوان و جویاى نام، در درگاه خسروپرویز -که به خوشباشى و بزمخواهى شهره آفاق است- با "سرکش" خنیاگر روبرو مى شود که بر او رشک مى برد و سرکشى مى کند و به سالار بار پادشاه درم و دینار مى دهد تا باربد را به نزد شاه که هنرشناس و هنرپرست است، بارندهد، این بخش از داستان، فساد اجتماعى دربار ساسانى را به خوبى بازگو مى کند و نشان مى دهد که چگونه زر و سیم، ناسره را به جاى سره مى نشاند و هنرمندان را از عرضه طبیعى هنرشان محروم مى سازد؛ ثانیا، گویى جاى عرضه هنر مردمى و ناب در دربار نیست و هنرمند باید به باغ برود که نمادى از خرّمى است و آزادى و آزادگى در جامعه؛ و باغبان آن مردى است که قدر هنر را مى شناسد و هنرمند را ارج مى نهد و او را یارى مى رساند تا به مقصود خویش دست یابد؛ ثالثا، باغ جایگاه دائمى اصحاب قدرت نیست و آنان تنها براى دو هفته بدانجا مى آیند تا شادى و شادىخوارى کنند و این بدان معنا است که اصحاب قدرت فقط گاهى به مردم و طبیعت و باغ جامعه رو مى کنند و هنرمند باید در پنهانى، در تیرگى، در فضایى مبهم و شبگرفته هنر خود را به آنها عرضه بدارد. بنا بر این در این داستان، شب و نقش سیاهى آن، از یکسو، یادآور بحران اجتماعى حاکمیت است و دوچهرگى آنرا در پیدا و پنهان نشان مى دهد و از سویى دیگر، دیدار مردم را به صداى آنان و آزادگى حاصل از عرضه هنر و اندیشه را در روشنایى و نور، به فریادى از فراز سرو و درختان سر به فلککشیده در شب و اختفا تبدیل مى سازد و از همینجا است که هنرمند اوج مى گیرد، دست بالا را مى یابد، همه بزمنشینان را فرودست خویش مى سازد و با نغمه و نواى خود آنان را مجذوب مى کند و وامى دارد که با شمع به جستوجوى وى برآیند، شب را بشکنند و آنقدر مجذوب صداى هنر و پیام هنرمند گردند که گویى چراغى در دست، در روز، به دنبال انسان مى گردند و در همین لحظه، هنر ریایى مى شکند، سرکش، مغضوب و مطرود مى شود، هنرمند اصیل، مجال خودنمایى مى یابد و با جلوه خویش جاودانه در دلها مى ماند و سرود هاى باربد به سرور روزها و هفتهها و ماهها و سال ایرانیان بدل مى شود. باربد از گمنامى به نام مى رسد و اگرچه از فراز درختان به فرود بزم تغییر جایگاه مى دهد، امّا هنر وى به خواص محدود نمى ماند و سرود هاى سبز در سبز، پیکار کرد، یزدان آفرید و لحنهاى سىگانه وى به میان مردم راه مى یابد و به هنر ملى آنان تبدیل مى گردد و اگرچه خسروپرویز او را شاه رامشگران مى سازد، امّا باربد سلطان قلبها مى شود. داستان باربد، داستان شگفتى است. باربد با دل و احساس و هنر خویش زندگى مى کند و به همین دلیل در دربار نمى ماند. طبع او با درباریان ریاکار که هنر ریایى را مى خواهند و مى پسندند، سازگار نیست. او درگاه خسروپرویز را رها مى کند، به دیار خویش، به باغ اصلى و باغبانان مهربان آن، بازمى گردد و تنها وقتى دوباره به پایتخت بازمى آید که خسروپرویز را بازداشتهاند و در زندان سرد و نمور و تاریک به بند کشیدهاند. آنهمه شکوه و عظمت بر باد رفته است و سرکشها و رامتینها و بارسالاران و معشوقگان بى شمار از کنار او دور شدهاند. راستى چرا، باربد، پس از سالها، به نزد خسروپرویزى که دیگر هیچ نشانى از عظمت گذشته را ندارد، بازمى گردد و در پیش او مویه سر مى دهد و سوگند مى خورد که دیگر دست به رود نبرد و ساز خویش را بسوزاند و انگشتان خویش را ببرد؟ براى رسیدن به پاسخ این پرسش بهتر است بخشى از داستان باربد را از شاهنامه بخوانیم: کنون شیون باربد گوش دار سر مهر مهتر به آغوش دار چو آگاه شد باربد زآن که شاه بپرداخت ناکام و بى راى، گاه ز جهرم بیاید سوى تیسفون پر از آب مژگان و دل پر ز خون بیامد بدان خانه، او را بدید شده لعل رخسار او شنبلید زمانى همى بود بر پیش شاه خروشان بیامد سوى بارگاه همى پهلوانى بر او مویه کرد دو رخساره زرد و دل پر ز درد همى گفت الا اى ردا خسروا بزرگا، سترگا، دلاورگوا کجات آن بزرگى و آن دستگاه کجات آنهمه فرّ و بخت و کلاه کجات آنهمه برز و بالاى و تاج کجات آنهمه یاره و تخت عاج کجات آن شبستان و رامشگران کجات آن دژ و بارگاه سران کجات افسر و کاویانىدرفش کجات آنهمه تیغهاى بنفش کجات آن سرافراز جانوسیار که با تخت زر بود و با گوشوار کجات آن سر خُود و زرینزره ز گوهر فکنده گره بر گره کجات اسب شبدیز زرینرکیب که زیر تو اندر، بدى ناشکیب کجات آن سواران زرینستام که دشمن شدى تیغشان را نیام همه گشته از جان تو ناامید کجات آن هیونان و پیل سپید کجات آنهمه راهوار اشتران عمارى زرّین و فرمانبران کجات آن سخنگوى شیرینزبان کجات آن دل و راى روشنروان ز هر چیز تنها چرا ماندى ز دفتر چنین روز، کى خواندى همه بوم ایران تو ویران شُمَر کنام پلنگان و شیران شُمَر شد این تخمه ویران و ایران همان برآمد همه کامه دشمنان فزون زاین نباشد کسى را سپاه ز لشکر، که آمدش فریادخواه گزند آمد از پاسبان بزرگ کنون اندر آید سوى رخنه، گرگ روان تو را دادگر یار باد سر بدسگالت نگونسار باد به یزدان و نام تو، اى شهریار به نوروز و مهر و به خرّمبهار اگر دست من زاین سپس، نیز رود بسازد، مبادا به من بر، درود بسوزم همه آلت خویش بدان تا نبینم بداندیش را ببرید هر چارانگشت خویش را بریده همى داشت، در مشت خویش چو در خانه شد، آتشى برفروخت همه آلت خویش یکسر بسوخت 2 نقل قول لینک به دیدگاه
sam arch 55,878 مالک اشتراک گذاری ارسال شده در 1 خرداد، ۱۳۹۱ و از اینپس، باربد به درون تاریکى فرومى رود، دیگر جز صدا از او باقى نمى ماند، نمى دانیم در کجا و چگونه زندگى کرد و چگونه درگذشت، اما مى دانیم که صداى او به صداى ایران و سروده هاى وى به ستایشنامه هاى این سرزمین بدل گشت. وقتى ایران ویران گردد و کُنام پلنگان و شیران باشد و شکوه دیرینه آن بر باد برود، دیگر انگشتى در دست باربد نیست، دیگر سرودى بر لب وى نمى نشیند و طبیعى است که سازش را بسوزاند و شاید خویشتن را، اما همه داستانهایش را در صداى ماندگارش، در سرود همیشگىاش براى همیشه روایت مى کند، سرود مهر ایران را. .6 پیکرگردانى موجودات اساطیرى در شاهنامه پدیده پیکرگردانى یا تغییر شکل موجودات از مهمترین ویژگیهاى اساطیرى ملتهاى کهن است و اصلىترین عامل شگفتانگیزى و خارقالعاده بودن بسیارى از اسطورهها به شمار مى آید. که به موجب آن، هر موجودى به وسیله نیرو هاى ماوراء طبیعى یا اشخاص و اشیایى که با آنها مربوطند شکل ظاهرى و ساختمان طبیعى و قانونمند و شناختهشده خود را در جهت نقص یا کمال، به مدتى محدود یا نامحدود، از دست مى دهد و به صورتى تازه درمى آید. گاهى نیز، بخشى از وجود او تغییر مى کند؛ مثلا سرها و دستها و چشمهاى اضافى پیدا مى کند، جاودانه مى شود، جوان یا آسیبناپذیر مى گردد و یا به صورتهاى ترکیبى انسان-حیوان درمى آید، ناپدید مى شود، پرواز مى کند، کوچک یا بزرگ مى گردد، به اعماق زمین مى رود و یا برخلاف طبیعت خود در آب زندگى مى کند. معمولا در ایجاد اینگونه تغییرات، سه عامل عمده دخالت دارند: .1 خدایان، ایزدان، اهریمنان که داراى نیرو هاى مافوق طبیعى هستند و از آفرینندگان خیر و شر به شمار مى آیند و طبعا موجودات دیگر، حتى خود خدایان، بازیچه دست آنها هستند. از روى حقیقتى نه از روى مجاز ما لعبتکانیم و فلک لعبتباز بازیچه همى کنیم بر نطع وجود رفتیم به صندوق عدم، یکیک، باز خیام .2 موجوداتى که در ارتباط با خدایان یا اهریمنان قرار دارند و در نتیجه، بر انجام کار هاى خارقالعاده توانا شدهاند، چون فرّهمندان، جادوگران، فرشتگان و پریان، دیوان و اژدهایان. .3 اشیاء یا عناصرى که خواصى شگفت دارند، چون آب حیات، نوشدارو، پر سیمرغ، سایه هما، مهره هاى شفابخش، آب یا انار رویینتنى و ببر بیان و جام جهانبین که اینها نیز، به نوعى در انحصار خدایان و فرّهمندانند. هدفهاى کلى اینگونه پیکرگردانیها متفاوت و به وسعت آرزوها، تفکرات و نیاز هاى مادى و معنوى انسان است. اسطورهها در این موارد با زبانى رمزى و نمادین، اما قابل فهم، هدفهایى کلى و منطقى خود را دنبال مى کنند و موقعیت هوشمندانه انسان را در دوران کهن و در شرایط اجتماعى، طبیعى و فکرى او بازگو مى نمایند و قدرت و شخصیت برترىجوى انسان را با ضعفها و ناتوانیهاى مادى او به نمایش مى گذارند و در اینجا است که مى بینیم انسان در اسطوره هاى تغییر به جاودانگى مى اندیشد و آب حیات مى جوید، توانمندى مى خواهد و جمشیدوار به دنبال جوانى و بى مرگى است و یا در جستوجوى حقیقت، کاووسوار به آسمان پرواز مى کند، براى دفع بیماریها و دیرزیستى، نوشدارو و پر سیمرغ و رویینتنى جوید، پنهان شدن و پیدا شدن و سلطه داشتن بر گیاه و حیوان و جماد و کشف زبان و راههاى ارتباط با آنها را جستوجو مى کند و با یارى مسخ و نسخ و رسخ و فسخ، به دنیاى مرگ و جهان پس از آن رسوخ مى کند، ولى در عین حال همیشه به جهان خاکى خویش بازمى آید. بدین ترتیب انسان با اعتقاد به تغییر و دگرگونى دائمى و خلّاق در نظام هستى خود، نهتنها سکون و توقف را نمى پذیرد، که با ارائه خلقتهایى تازه بر نقایص هستى انگشت مى نهد و خلقت را به میل و در جهت اراده خود دگرگون مى سازد. راههایى براى گریز از وضع موجود پیدا مى کند و جهان را به کارگاه تغییر بدل مى سازد و به قول حافظ: فىالجمله اعتماد مکن بر ثبات دهر کاین کارخانهاى است که تغییر مى کنند 2 نقل قول لینک به دیدگاه
sam arch 55,878 مالک اشتراک گذاری ارسال شده در 1 خرداد، ۱۳۹۱ و از همینجا است که اسطوره هاى خلقت پدید مى آیند و آباى علوى و امهات سفلى و مینو هاى طبیعى و روانها و فرّه هاى ایزدى پیدا مى شوند و همه چیز را دگرگون مى سازند. انسان از خاک یا گیاه زاده مى شود و ستاره تیر یا تیشتر همانند اهورامزدا صاحب قدرت است و هرگاه بخواهد به صورت مردى شکوهمند بر گردونه خود آشکار مى شود و هزار تیر و هزار کمان زرین و هزار نیزه و هزار خنجر و هزار گرز فلزین و... دارد و زمانى به شکل گاوى عظیم درمى آید و گاهى به شکل اسبى سفید با سُمهاى بلند بر اپوش دیو خشکى مى تازد، زهره، از زمین به آسمان مى رود و در آنجا مى ماند و کاووس از نیمهراه آسمان به زمین رانده مى شود و اگرچه قربانیهاى او براى ناهید راه آسمان را بر وى نمى گشاید، اما او را به غلبه بر دیوان و جادوان و آدمیان توانا مى سازد. انسان چشمه مى شود و یا در چشمه آب حیات به جاودانگى و رویینتنى مى رسد. در روزگار جمشید، مردم به سیماى جوانان پانزدهساله زندگى مى کنند و میان پدران و فرزندان تفاوتى نیست. در کاخهاى کاووس، برفراز البرزکوه، که به وسیله دیوان از آبگینه و زبرجد ساخته شده است، شب و روز و زمستان و تابستان یکسان است و هرکس بدانجا پا مى گذارد، جوان مى شود. گیلگمش در جستوجوى جاودانگى و کشف راز مرگ به اعماق تاریکى مى رود و ارداویراف به دنیاى پس از مرگ و برزخ و بهشت و دوزخ رخنه مى کند و درصدد کشف اسرار ازل برمى آید. اسکندر از کنار چشمه آب حیات دست خالى بازمى گردد، اما شستوشو در همین چشمه خضر را جاودانه و کیخسرو را در آغاز جاودانگى، در سفیدى جاودانه و برفآلود، در ابدیت گم مى کند. در ازل پرتو حُسنت ز تجلى دم زد عشق پیدا شد و آتش به همه عالم زد حافظ در نتیجه این دگرگونىپذیریهاى مداوم، انسان از جمادى مى میرد و... و به آنچه اندر وهم نمى آید تبدیل مى گردد: از جمادى مُردَم و نامى شدم وز نما مُردَم ز حیوان سر زدم مُردَم از حیوانى و آدم شدم پس چه ترسم کى ز مردن کم شدم جمله دیگر بمیرم از بشر تا برآرم از ملائک بال و پر بار دیگر از ملک پرّان شوم آنچه اندر وهم ناید آن شوم مولانا بررسى دقیق اسطوره هاى تغییر، در ایلیاد و اودیسه هومر، Metamorphosis اوید، اوستا و شاهنامه فردوسى، نشان مى دهد که این پدیده در اساطیر یونان و روم بارها اتفاق مى افتد؛ خدایان، خود، بارها تغییر شکل مى دهند و دیگران را به صور گوناگون درمى آورند و به کوه، چشمه، صورتهاى فلکى، غولان یکچشم، حیوانات مختلف و گیاهان و گلهاى متعدد تبدیل مى سازند. این خدایان قدرتطلب، هوسباز و حیلهگر، با دخالت در جزئىترین مسائل انسانى، در حقیقت، به خاکیان آسمانى بدل مى شوند که یک لحظه آدمى را به خود وانمى گذارند و اراده و اقتدار او را به حساب نمى آورند. در اوستا و متون زردشتى نیز، اگرچه از تغییر شکل موجودات به اندازه اساطیر یونان و روم استفاده نمى شود، اما کاربرد آن قابل ملاحظه است، در آنجا، اهورامزدا، ایزدان و امشاسپندان و مظاهر مادى آنها به گونهها و صورتهاى متعددى درمى آیند؛ به عنوان مثال، ایزد بهرام با ظهور در ده چهره گوناگون به صورتهاى باد، گاو زیباى زرینمو، اسب سپید، ده شتر مست، گراز، جوان پانزدهساله و مرغ وارغنه، قوچ وحشى و بز کوهى آشکار مى شود. در شاهنامه، وضع به گونهاى دیگر است و فردوسى که بیش از هزار سال با اوید و نزدیک دو هزاره از هومر فاصله زمانى دارد، از زلال فرهنگ و تمدن ایرانى سر برآورده است و با دیدى منطقى، عقلگرا و معتدل به دگرگونى پیکرهها مى اندیشد؛ و در نتیجه، با توجه به اعتقادات اسلامى خود و مردم روزگارش، خدایان و ایزدان متعدد ایرانى را به کردگار واحد تبدیل مى کند و سروش، فرّ، سیمرغ و خواب را واسطه ارتباط انسان و خدا قرار مى دهد؛ و با اعتقاد و باور مطلقى که به نیروى انسان برگزیده و اشرف مخلوقات دارد، پهلوانان و فرّهمندان را برمى کشد و به نحوى منطقى برترى مى بخشد و جانشین خدایان و ایزدان مى سازد و بر نیرو هاى شر پیروز مى کند. فردوسى خوارق عادات و تغییرات را حتىالامکان یا تلطیف مى کند یا ادبى مى سازد و آنجا که مجبور مى شود، با مقدماتى، آنها را توجیه مى کند. تو را از دو گیتى برآوردهاند به چندین میانجى بپروردهاند نخستین فطرت پسین شمار تویى، خویشتن را به بازى مدار فردوسى 2 نقل قول لینک به دیدگاه
sam arch 55,878 مالک اشتراک گذاری ارسال شده در 1 خرداد، ۱۳۹۱ فردوسى، در عین حال که اقتدار و توانمندیهاى مادى و معنوى انسان را مى ستاید، از نیرو هاى شر غافل نمى ماند و با کاستن از ظهور مستقیم اهریمن، وظایف او را به دیوان و اژدهایان و دشمنان ایران، چون افراسیاب و ارجاسپ واگذار مى کند و در گرهافکنیهاى مهم در داستانهاى حماسى و پهلوانى از آنها سود مى جوید. اما با توجه به وفادارى به منابع و مآخذ کهن مورد استفاده و آنچه در حافظه جامعه وجود دارد، وقتى ظهور فرّ اردشیر را به صورت "غُرْم در پى اردشیر"، از کارنامه اردشیر، روایت مى کند، توجیهى مناسب فراهم مى آورد تا میِشِ نیکوسرینى را که در خان دوم بر رستم آشکار مى شود و او را از تشنگى و مرگ مى رهاند، نیز نمودارى از تغییر چهره فرّ بدانیم. او در عین حال که دیوان را با شومیها و وحشتانگیزیها و در عین حال توانمندیهایشان نشان مى دهد، صریحا آنان را نماد هاى اهریمنى و مردم بد معرفى مى کند: از او هرچه اندر خورد با خرد دگر بر ره رمز معنى برد تو مر دیو را مردم بدشناس کجا او ندارد ز یزدان سپاس برخلاف بسیارى از پردازندگان متون اساطیرى، فردوسى هوشیارانه از طرح داستانهاى شگفتانگیز آفرینش در آغاز شاهنامه خوددارى مى کند و نخستین شاه را به جاى نخستین انسان مى نشاند و با فشرده کردن داستانهایى چون گذر سیاووش از آتش و روییدن گیاه از خون او، باور هاى توتمى روزگاران کهن را مطرح مى سازد و توتمهاى گیاهى یا خدایان کشتزارها را به یاد مى آورد و سیمرغ را به عنوان "توتمى" حیوانى به پرورش فرزندان و یارى دادن آنها و حتى تربیت و راهنمایى آنان مى گمارد. در همان حال، سیمرغ، شومى کشتن اسفندیار را به رستم بازگو مى کند و ضعف خود را از تغییر سرنوشت محتوم پنهان نمى سازد. بدین ترتیب، فردوسى مسأله پیکرگردانى موجودات را در شاهنامه به صورتى درمى آورد که نه با آثار اساطیرى و حماسى پیش از او همانند است و نه با آثارى چون فرامرزنامه، بهمننامه، گرشاسپنامه و سامنامه که پس از وى سروده شدهاند، شباهت دارد، چه مخصوصا، در آثار پس از فردوسى به حدى حضور دیوان و پریان و تغییر چهره هاى پى در پى آنها زیاد است که عملا پهلوانان آن حماسهها از صحنه واقعیتهاى اجتماعى دور مى شوند و جاذبه انسانى خود را از دست مى دهند. در حالى که در شاهنامه، نمایندگان نیرو هاى الهى همیشه معنویت انسان را تقویت مى کنند و بدین وسیله، او را نیرو مى بخشند و موجبات پیروزى قهرمان را فراهم مى سازند. شگفت است که در شاهنامه، همه نیرو هاى ماوراء طبیعى به صورت انسان درمى آیند، ولى جز در دو مورد که فریدون به جادو اژدها مى شود و اژدها که به صورت انسان سهسر و سهپوزه و ششچشم جلوه مى کند، انسانها تغییر چهره نمى دهند، اما همیشه، بر اهریمنان و دیوان و جادوان و اژدهایان که داراى توانمندیهاى فراوان در پیکرگردانى هستند غلبه مى نمایند. الف. موجودات ایزدى .1 سروش، در اوستا به صورت مرغ سروشه که همان خروس باشد درمى آید، مظهر اطاعت و نماینده تسلیم در برابر اهورامزدا است و پیک او به شمار مى آید و همانند آپولو در اساطیر یونان است. سروش در شاهنامه نخستینبار به صورت پرى پلنگینهپوش بر کیومرث ظاهر مى شود و او را راهنمایى مى کند. (به نظر مى رسد که مقصود از "پرى" در اینجا شخص زیبا باشد.) سروش یک بار دیگر نیز بر کیومرث آشکار مى شود و او را به ترک سوگ مى خواند. سروش دو بار نیز بر فریدون آشکار مى شود؛ نخستبار او را از کشتن ضحاک بازمى دارد و دومینبار او را افسون و شناخت نیک و بد مى آموزد و در اینجا هیأت خداپرستى نیکخواه را دارد که مویى چون مشک تا پایش فروهشته است و رویى دارد که چون حورى بهشتى است (که یادآور پرىپلنگینهپوش در داستان کیومرث است.) سروش که مى توان او را نماینده حضور اهورامزدا یا ایزدان در شاهنامه دانست، در خواب سام نریمان به شکل موبدى دانا آشکار مى شود و او را به بازگرداندن زال فرامى خواند و یک بار هم در رؤیاى گودرز بر وى جلوه مى کند و از کیخسرو بدو نشان مى دهد و بالاخره یک بار بر هوم زاهد رخ مى نماید. در داستانهاى متأخرتر شاهنامه نیز، سروش به صورت سوارى که بر اسبى خنگ سوار است و جامه سبز بر تن دارد به یارى خسروپرویز مى شتابد و او را تندرست از میان سپاهیان بهرام چوبین مى گذراند و به او مژده پادشاهى مى دهد. و در ماجراى پیدا شدن اسب آبى دریاى شهد که یزدگرد دهم را مى کشد، در شاهنامه مى خوانیم که: ز دریا برآمد یکى اسب خنگ سرین گرد چون گور و کوتاه لنگ دوان و چو شیر ژیان، پر ز خشم بلند و سیهخایه و زاغچشم بپرّید و یک جفته زد بر سرش به خاک اندر آمد سروافسرش چو او کشته شد، اسب آبى چو گرد بیامد بدان چشمه لاژورد به آب اندرون، شد تنش ناپدید کس اندر جهان این شگفتگى ندید 2 نقل قول لینک به دیدگاه
sam arch 55,878 مالک اشتراک گذاری ارسال شده در 1 خرداد، ۱۳۹۱ اگرچه فردوسى به هویت این اسب اشاره نمى کند، اما بلعمى که پیش از فردوسى این روایت را نقل کرده است، مى نویسد: "مردمان گفتند این فرشته بود و خداى تعالى او را فرستاده بود تا جور (یزدگرد گناهکار) را از ما برداشت." که در اینجا بى اختیار سروش را در شکل اسب مى یابیم همچنانکه ایزد بهرام و تشتر نیز به صورت اسب ظاهر مى شوند. .2 سیمرغ، پس از سروش، سیمرغ مهمترین چهره ایزدى شاهنامه است که بر کاخى بلند برفراز البرز زندگى مى کند و هنگامى که سام براى بازگرداندن زال به البرز مى رود کاخ او را چنین مى بیند: نشیمى از او برکشیده بلند که ناید ز کیوان بر او بر، گزند فروبرده از شیز و صندل عمود یک اندر دگر ساخته چوب و عود بدان سنگ خارا نگه کرد سام بدان هیبت مرغ و هول کنام یکى کاخ بُد، تارک اندر سماک نه از رنجدست و نه از آب و خاک سیمرغ، اگرچه ظاهرا پرندهاى توانمند است که مى توان او را توتم خانوادگى رستم دانست که از خانواده خود حمایت مى کند، اما همه کار هاى او به انسان همانند است، طبیبى دانا و غیبشناسى رازدان است. براى زال و فرزندانش نقش پدر یا مادر را دارد، سخن مى گوید و انتقامجو است و در تأیید این نقش انسانى او نویسنده مجملالتواریخ که مسلما به منابعى کهن دسترسى داشته، مى نویسد: "زال اندر عهد منوچهر بزاد و سام او را بنداخت و زال پیش حکیم زاهد برگشت..." این حکیم زاهد همان سیمرغ است که نیروى الهى و ماوراء الطبیعى سروش یا یکى از ایزدان دیگر را دارا است و از آنجا که فردوسى کوشیده است تا چهره این مرغ فرمانروا را هرچه بیشتر به واقعیتهاى معقول و قابل پذیرش خود نزدیک سازد، مى توان در فراسوى سیماى سیمرغ، سه چهره دگرگونشده را بازشناخت: .1 ایزدى که به صورت انسان خودنمایى کند و پزشک و درمانگر است و گفتهاند که "سئنه" که همان سیمرغ باشد، نام طبیبى بوده است که سِمَت روحانى نیز داشته است و در اوستا از او یاد مى شود. .2 ایزد سروش که به شکل مرغ درمى آید و راز کشتن اسفندیار را با رستم و زال در میان مى نهد، همچنانکه به صورتهاى گوناگون راز اهریمن و دیوان را با کیومرث در میان مى نهاد. .3 گیاه توتمىمادینه که بنابر روایت مینوى خرد، بر درخت دورکننده غم و، بسیارتخم، قرار دارد و هرگاه که بر آن درخت برمى نشیند، هزار شاخه آن مى شکند و هرگاه از آن برمى خیزد، هزار شاخه از آن مى روید. طبعا در اینجا، سیمرغ میوه درخت شادى و دورکننده غم فرزندان خویشتن است که در یاریهاى سیمرغ به زال و رستم و مخصوصا در زایمان تهمینه چهره واقعى خود را نشان مى دهد و در به هدف نشستن تیرگزى که با آیینى خاص با هدایت سیمرغ، به وسیله رستم به چشم اسفندیار مى خورد اوج غمزدایى خود را نشان مى دهد و جالب آن است که در داستان بالدر نیز مرگ پهلوان با گیاه gue صورت مى گیرد و سیاووش که از خون او گیاه مى روید و از آتش، بى آسیب گریز مى کند نیز، همانند این توتم، خداى کشتزارها است که با رفتن به آتش خشک مى شود (در تابستان) و در بهاران دوباره مى روید. به علاوه، در پر سیمرغ نیز دو خاصیت عمده هست: نخست آنکه با سوزاندن آن، سیمرغ از هرجا که باشد به محلّ سوختن پرش حاضر مى آید و دومین خاصیت آن، درمانبخشى زخمها و جراحات است که در شفاى رستم و رخش مشاهده مى شود. .3 فرّهمندان، در شاهنامه، اگرچه هرگز قدرت انسانها به پایه تواناییهاى خدایان نمى رسد، اما انسان به یارى فرّه ایزدى به انجام کار هاى شگفت توفیق مى یابد. به عنوان مثال، تا جمشید از فرّ یزدانى و کیانى برخوردار است، به همه مردم آرامش مى بخشد و دیو و مرغ و پرى در سایه او برمى آسایند و در روزگار یم خوبرمهِ خورشیدسان، نه سرما بود و نه گرما، نه پیرى بود و نه مرگ و نه رشک دیوآفریده و پدر و پسر، هردو به صورت ظاهر، پانزدهساله بودند. فرّ جمشید جهان را بى مرگ و مردم را جوان مى سازد تا جمشید طغیان مى کند و فرّ از وى مى گریزد و کارش بدانجا مى رسد که ضحاک او را با ارّه به دو نیم مى کند. فرّ جمشید به مهر دارنده چراگاههاى فراخ و پس از او به فریدون و گرشاسپ مى رسد و از آن کاووس مى شود و به مدد آن بر کوه البرز، هفت کاخ مى سازد از زر و سیم و پولاد و آبگینه و از آنجا بر دیوان مازندران حکومت مى کند و آنان را تباه مى سازد و این هفت کاخ چنان بود که هرکس از ضعف پیرى در عذاب بود و مرگ را نزدیک مى دید، چون بدانجا مى رفت، به صورت پسرى پانزدهساله درمى آمد و بازمى گشت و آدمیان را حیات جاوید مى بخشید. 2 نقل قول لینک به دیدگاه
sam arch 55,878 مالک اشتراک گذاری ارسال شده در 1 خرداد، ۱۳۹۱ در شاهنامه، فرّ به دو صورت جلوه مى کند: نخست، به صورت نیرویى باطنى و قدرتبخش که صاحب خود را به توفیق و دیرزیستى و شادى مى رساند و نشان لطف ایزدى است و صورت مادى ندارد؛ در دومین صورت، بروزى مادى دارد و قابل رؤیت است. همچنانکه اشاره شد، فردوسى داستان اردشیر را از کارنامه اردشیر مى گیرد که در آنجا "فرّ" در چهره غُرْم پاک آشکار مى شود. همى بر گذشتند پویان به راه یکى باره خنگ و دیگر سیاه به دمّ سواران یکى غرم پاک چو اسبى همى بر پراگند خاک به دستور گفت آنزمان اردوان که این غرم وحشى چرا شد دوان چنین داد پاسخ که این فرّ اوست به شاهى و نیکاخترى پرّ اوست گر این غرم دریابد او را متاز که این کار، گردد به مابر دراز چاپ مسکو، ج 7، صص 127-128. درباره فرّه اردشیر داستان دیگرى نیز در شاهنامه وجود دارد که به موجب آن دختر اردوان که زن اردشیر است، مى کوشد تا شوهر خود را با شربتى مسموم بکشد، اما تصادفا جام از دست اردشیر مى افتد و به زمین مى ریزد و چهار مرغ که از آن شربت خورده بودند، مى میرند و اردشیر به توطئه همسر خویش وقوف مى یابد. براى آنکه بدانیم فردوسى تا چه حد این داستان را تلطیف کرده است، آنرا با کارنامه اردشیر مى سنجیم؛ در آنجا آمده است که چون دخت اردوان آن زهر به اردشیر داد، آذر فرّ نبغ پیروزگر چون خروسى سرخ اندر پرید و پر بدان جام زد و آن جام بر زمین افتاد و گربه و سگ که در خانه بودند از آن بخوردند و بمردند. "فرّ" بر رستم نیز به صورت میش آشکار مى شود. در خان پنجم سفر رستم به مازندران نیز که رستم در بیابانى خشک و سوزان گرفتار مى آید و تن به مرگ مى سپارد، ناگهان "میشى نیکوسرین" پدید مى آید و رستم را به سوى آب مى برد. به علاوه، فرّ در داستانهاى مربوط به رویینتنى اسفندیار، ببر بیان رستم و جام کیخسرو و جمشید نیز جلوه مى کند و در مواردى چون خوابهاى صادق، مسیر حوادث را تغییر مى دهد. از وابسته هاى فرّ مى توان از نوشدارو، مُهره هاى درمانبخش، رویینتنى و ببر بیان هم یاد کرد. ب. نیرو هاى اهریمنى که پیکرگردانى مى کنند .1 اهریمن، در رأس نیرو هاى شر در شاهنامه، اهریمن قرار دارد که با نام ابلیس جلوه مى کند. او براى نخستینبار با فرزند خود، خزرواندیو، سپاه مى آراید و به جنگ کیومرث و سیامک مى شتابد و خزروان، سیامک را مى کشد. در داستان ضحّاک، اهریمن بیامد بسان یکى نیکخواه و ضحاک را به گرفتن جاى پدر وسوسه کرد. اهریمن سپس به صورت جوانى آراسته و بینادل بر ضحاک آشکار شد و با به عهده گرفتن خوالیگرى وى، او را به خونخوارى برانگیخت و سپس با بوسه زدن بر شانه هاى ضحاک دو مار از کتفهاى او رویاند و آنگاه به شکل طبیبى ظاهر شد و به ضحاک توصیه کرد تا به ماران، مغز آدمیان بخوراند و بدین وسیله مى خواست که "پردخته گردد ز مردم جهان." .2 دیوان، دیوان در شاهنامه با تاریکى و زشتى، غار، اندیشه هاى بد و دشمنانه ارتباط دارند و نخستینبار در لشکر اهریمن با کیومرث مى جنگند و خزرواندیو که فرزند اهریمن خوانده مى شود، سیامک را مى کشد. بزد چنگ وارونه دیو سیاه دو تا اندر آورد، بالاى شاه فگند آن تن شاهزاده به خاک به چنگال، کردش جگر، چاکچاک سیامک به دست خزرواندیو تبه گشت و ماند انجمن بى خدیو تهمورث که لقب دیوبند دارد، اهریمن را به افسون اسیر مى کند و دیوان بر او شورش مى کنند، اما در نبرد با وى شکست مى خورند و از او زینهار مى خواهند که آنان را نکشد تا بدو سىگونه خط بیاموزند. اکواندیو نیز از دیوان چندچهره شاهنامه است که در برابر کیخسرو به صورت گورخرى درمى آید و به گله اسبان شاه حمله مى کند: که گورى پدید آمد اندر گله چو شیرى که از بند گردد یله همان رنگ خورشید دارد درست سپهرش به زرد آب گفتى بشُست یکى برکشیده خط، از یال اوى ز مشک سیه تا به دنبال اوى سمندى بزرگ است گویى به جاى ورا چار گرز است آن دست و پاى یکى نرّهشیر است گویى دژم همى بفکند یال اسپان ز هم بدانست خسرو که آن نیست گور که برنگذرد گور، ز اسبى به زور ج 1، ص 115، ح 1. کیخسرو، رستم را فرامى خواند و رستم پس از آنکه چند بار، گور، پیدا و پنهان مى شود و حتى یک بار رستم را با صخرهاى که بر آن خفته است به دریا مى اندازد، بر او غلبه مى کند و وى را مى کشد. کویاجى سرچشمه داستان اکوان را چینى مى داند و او را همان دیو باد در اساطیر چینى مى خواند. در داستان کاووس نیز، دیوى خود را به شکل جوانى درمى آورد زیبا و سخندان و کاووس را به رفتن به آسمان برمى انگیزد و بار دیگر دیوى در لباس خنیاگران، کاووس را به رفتن به مازندران تشویق مى کند. در همه این موارد، در تصور فردوسى، دیوان کاملا متفاوت از انسانها تصویر مى شوند و گاهى به صورت هیولایى عظیم جلوه مى کنند. سام دیوى را مى کشد که بسیار شبیه توفون در اساطیر یونان است: و دیگر یکى دیو بُد، بدگمان تنش بر زمین و سرش آسمان که دریاى چین تا میانش بدى ز تابیدن خور زیانش بدى همى ماهى از آب برداشتى سر از گنبد ماه بگذاشتى به خورشید ماهیش بریان شدى از او چرخ گردنده گریان شدى ج 6، چاپ مسکو، ص 257. 2 نقل قول لینک به دیدگاه
sam arch 55,878 مالک اشتراک گذاری ارسال شده در 1 خرداد، ۱۳۹۱ دیوان شاهنامه هنرمند، دانا، اهل حرفه و فن و صاحب کشورى مستقل و پهلوانان و شاهان نیرومندند که مى توانند به صورت ابرى سیاه درآیند و همهجا را بر کاووس و لشکرش تاریک سازند و آنها را نابینا کنند. شاه مازندران را قدرتى است که مى تواند به شکل لختى کوه درآید و اکوان دیو مى تواند رستم را با صخرهاى که بر آن خفته بود به آسمان برد. .3 پریان، در شاهنامه، برعکس متون حماسى و اساطیرى قبل و بعد از شاهنامه، پریان که موجوداتى اهریمنى ولى زیبا و از عالم غیرمرئى هستند و با زیبایى خود انسانها را مى فریبند، نقش چندانى ندارند و تنها در داستان بیژن و منیژه جلوه مى کنند و پهلوانى چون بیژن را مى فریبند. جادوان پرى نیز در شاهنامه وجود دارند که در خوان چهارم، بر رستم و اسفندیار به صورت زنى زیبا درمى آیند. به زیر یکى سرو رفتم به خواب که تا سایه دارد مرا زآفتاب پرى دربیامد بگسترد پر مرا اندر آورد خفته به بر ازویم جدا کرد و شد تا به راه که آمد همى لشکر و دُخت شاه پرى یک به یک ز اهرمن کرد یاد میان سواران درآمد چو باد مرا ناگهان در عمارى نشاند بر آن خوبچهره فسونى بخواند که تا اندر ایوان نیامد ز خواب بجنبید و من چشم کرده پرآب گناهى مرا اندر این بوده نیست منیژه بدین کار آلوده نیست چاپ مسکو، ج 5، ص 27، بیت 317 .4 اژدهایان، از موجودات ترکیبى شاهنامهاند. در شاهنامه ضحاک از یکسو با اهریمن در ارتباط است و از سویى با مار و مظاهر خونریزى و آتشکامى . اژدهایان، اگرچه در شاهنامه چهرهاى غیرانسانى دارند و تغییر چهره نمى دهند، اما در بعضى موارد ویژگیهایى دارند که با خصایص انسانى همسان است: اژد هاى خوان سوم رستم به اراده خود و به آسانى پیدا و پنهان مى شود و همانند انسانها با رستم سخن مى گوید و خود را فرمانرواى آن دیار مى خواند: بدان اژدها گفت برگوى نام کز این پس نبینى تو گیتى به کام نباید که بى نام بر دست من روانت برآید ز تاریک تن چنین گفت دژخیم نراژدها که از چنگ من کس نیابد رها صد اندر صد این دشت جاى من است بلندآسمانش هواى من است نیارد گذشتن به سر بر عقاب ستاره نبیند زمینش به خواب ج 2، ص 95، بیت 353. در شاهنامه تنها یک مورد شگفت وجود دارد و آن هنگامى است که فریدون به جادو به صورت اژدها درمى آید و فرزندان خود را که از یمن بازمى گردند، مى آزماید و کرم هفتواد نیز پدیدهاى اهریمنى در حدّ اژدهایان است. .5 جادوان، در شاهنامه جادوان نیز مى توانند خود را به شکلهاى مختلف درآورند، آنچنانکه در خوان چهارم سفر رستم و اسفندیار این دو پهلوان با جادوانى روبرو مى شوند که چهره عوض کردهاند و به صورت زنى زیبا درآمدهاند و هردو پهلوان نیز به نیروى الهى جادو را مى شناسند و افسون او را باطل مى کنند. جادوگرى که بر رستم ظاهر شده است زنى پیر و پلید است، ولى آنکه بر اسفندیار آشکار گشته است، گرچه همسان آن دیگرى است، اما باز هم تغییر چهره مى دهد و به صورت شیر درمى آید. افراسیابنیز، به روایت اوستا، به جادو "پااورو" را به کرکس تبدیل مى کند، مدتها در آب پنهان مى شود. ضحاک هم طلسم مى سازد و فریدون که از سروش افسونگرى آموخته است، آن طلسمها را باطل مى سازد و خود را به شکل اژدها درمى آورد و "با زور" جادو ابر و باران و برف بر لشکر ایران مى بارد. در روایاتى، فریدون به جادو سنگى را که برادرانش به سوى او رها کردهاند، نگه مى دارد. ج. موجوداتى که تغییر شکل ایجاد مى کنند آب حیات، نوشدارو، رویینتنى، پر سیمرغ: اى نسخه اسرار الهى که تویى واى آینه جمال شاهى که تویى بیرون ز تو نیست هرچه در عالم هست از خود بطلب هرآنچه خواهى که تویى برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید. ورود یا ثبت نام 1 نقل قول لینک به دیدگاه
ارسال های توصیه شده
به گفتگو بپیوندید
هم اکنون می توانید مطلب خود را ارسال نمایید و بعداً ثبت نام کنید. اگر حساب کاربری دارید، برای ارسال با حساب کاربری خود اکنون وارد شوید .