نقش زنان در معماری و فضای همگانی شهری

[* v e n o o s * مهمان]

برای آن كه بدانیم موضوع چیست، نخست بنگریم كه: معماری ایران مسأله است؛ و نه معماری خلق شده به دست زنان معمار. در پیچ و خم تولید معماری در شرایط امروز جامعه ما، همه معماران هم تعیین كننده هستند و هم آسیب پذیر...

معماری، پیش از این كه میان زنان و مردان تقسیم شود تا به هر یك سهمی ویژه رسد، آموزش داده می شود، به بحث و تبادل نظر ارزشی و هنری گذاشته می شود و به اعماق پایان نامه ها می رود؛ و ... به دنیا می آید!

از كنجی دگر نیز، به موضوع بنگریم. می توانیم بر پایه ادب و فرهنگ ایرانیان به حرفه ای بنگریم كه تا دیروز «زنان» به آن نمی پرداخته اند.

هرچند بسیاری از بناهای تاریخی و معماری های اصیل ایرانی به خواست و اراده زنان شكل گرفته است .

بنگریم كه: معماری برای زنان و مردان به معنایی جداگانه تعریف نمی شود و تعبیر نیز!

اما آیا زنان معمار داده های تكنولوژیك مدرن، یافته های تجربی جدید یا نظریه های نو را به دنیای معماری آورده اند كه بر مبنای آنها بتوان به تعریفی نو رسید...

فرشید موسوی، سیمین و مژگان حریری از جمله زنانی هستند كه در عرصه معماری در سطح جهان خوش درخشیده اند، ولیكن آیا همه زنانی كه در ایران به تحصیل و كار در رشته معماری پرداخته اند، توانسته اند به واسطه آثار خود در سطح ملی، منطقه ای و یا جهانی مطرح باشند

در واقع سؤال این است كه آیا نظام آموزشی، نظام كار حرفه ای و وضعیت اجتماعی- فرهنگی ایران توانسته است امكان حضور مؤثر زنان در بخش های مختلف رشته معماری را فراهم كند یا این كه شرایط به گونه ای است كه امكان حضور برابر زنان معمار با مردان در سطح جامعه به وجود نیامده است !

هم اكنون ۶۵ درصد دانشجویان دانشگاه ها زنان هستند و امكان آموزش و تحصیل در سطحی وسیع برای آنان، پس از انقلاب فراهم شده است، اما هنوز در مقایسه با كشورهای توسعه یافته، زنان معمار ایرانی با مشكلات و موانع زیادی روبه رو هستند.

● سهم اندك زنان معمار در عرصه های مدیریتی

مزین دهباشی شریف دبیر علمی بنیاد معماری و شهرسازی ایران با بیان این كه از حضور زنان معمار در عرصه فعالیت های حرفه ای زمان زیادی نمی گذرد، می گوید: «در حقیقت ورود زنان به این حوزه به ساخت دانشكده هنرهای زیبا در سال ۱۳۱۸ و آغاز فعالیت این دانشكده برای تعلیم و تربیت دانشجویان رشته معماری باز می گردد و به تبع آن از آن زمان امكان حضور زنان در رشته ای كه كاملاً در انحصار مردان بود، فراهم شد. نكتار آندرف پاپا زیان نخستین زن معمار فارغ التحصیل از دانشكده هنرهای زیبا بود و پس از آن نوشین احسان، شهرزاد سراج، كیمیادخت رادپور و مینا سمیعی از جمله زنان معماری بودند كه در فاصله سال های ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۷ در این عرصه پیشقدم شدند.»

پس از انقلاب نیز امكان حضور زنان طبقه متوسط در دانشگاه ها بیشتر از سال های قبل فراهم شد، به طوری كه با تغییر شرایط پس از انقلاب و ایجاد محیط مناسب در دانشگاه ها، تعداد دختران در رشته مهندسی از جمله معماری افزایش یافت اما برای حضور حرفه ای آنان در این عرصه هیچ تدبیر، راهكار یا برنامه ریزی ویژه ای ارائه نشد.» دهباشی ادامه می دهد: «اعتقاد داشتن به توانایی بیشتر مردان بویژه در عرصه های مدیریتی نخستین مانع فرهنگی درراه حركت و پیشرفت زنان فعال در حوزه معماری است كه موجب می شود معمار زن برای اثبات توانایی خود چندین برابر معمار مرد تلاش كند اما موفقیت او به حساب كار حرفه ای اش گذاشته نشود.»

وی اضافه می كند: «مدیران و كارفرمایان به علل مختلف از جمله داشتن مسئولیت های خانوادگی بیشتر، قدرت بدنی كمتر و اعتقاد به ناتوانی در نظارت و سرپرستی، زنان را برای حضور در كارگاه ها و امور اجرایی نامناسب می دانند و در شرایط یكسان، مردها را برای امور اجرایی ترجیح می دهند كه این مسأله زنان را به سمت كارهای اداری و دفتری ترغیب و محدود می كند.»

غالب بودن الگوها و تفكرات غیر عملی در زنان معمار یكی از مهمترین عوامل بازدارنده آن ها در عرصه های مدیریتی است. بخشی از دختران فارغ التحصیل از دانشگاه ها، دانشنامه خود را به عنوان جهیزیه به خانه شوهر می برند، بخشی از آن ها به علت مسئولیت های خانوادگی یا به علت نداشتن انگیزه های قوی برای حضور در اجتماع كارگاهی و عملیاتی و چه بسا نبود خود باوری، فقط نام و عنوان طراح ساختمان یا آرشیتكت را با خود حمل می كنند.

 

در میان مهندسین مشاور در ایران فقط نام ۱۳ مدیرعامل زن به چشم می خورد و تعداد كارمندان عالی رتبه زن در ایران در بخش دولتی حرفه ای و عملیاتی، شاید محدود به تعداد انگشتان دست باشد. به هر صورت نمی توان انكار كرد كه در جامعه و البته در شغل، حرفه و امور كارگاهی ایران میان زن و مرد، مرز كاری و جود ندارد.

[* v e n o o s * مهمان]

● معماری با ظرافت و لطافت زنانه همراه است

«معماری با ظرافت و لطافت همراه است و زنان از لطافت بیشتری برخوردارند، پس به طور حتم با حضور برجسته تر زنان شاهد تحول عظیمی در عرصه معماری و شهرسازی خواهیم بود.»

منصور فلامكی مدرس دانشگاه با بیان این مطلب می گوید: «حضور زنان در فضای همگانی شهری حرمت می آفریند و ما باید به دنبال شناخت ابزارهای حرمتگزاری باشیم، وقتی بخشی از شهر از دید یك معمار زن طراحی شود، به طورحتم از ظرافت، نظم و دقت بیشتری برخوردار است و البته نیازهای زنان نیز در آن مكان به خوبی دیده می شود، در حال حاضر بیشتر فضاهای مسكونی و شهری از دید مهندسان معمار مرد طراحی می شود و طبیعی است در این نگاه برخی از نیازهای زنان هم نادیده گرفته شود. در حالی كه اگر زنان معمار در فضاهای شهری مشاركت داشته باشند با روحیه لطیف زنانه خود بسیاری از زیبایی ها را در فضای همگانی خلق می كنند و آن مكان از كارایی بالاتری برخوردار می شود.

 

وی در پاسخ به این سؤال كه «اگر زنان در كنار مردان در معماری فضاهای شهری و مسكونی مشاركت داشته باشند چه تغییراتی در این مكان ها به وجود می آید » توضیح می دهد: «در حال حاضر بخش اعظمی از معماری فضاهای شهری و مسكونی جامعه ما غربی و برگرفته از الگوهای غیربومی و غیراسلامی است، اما حضور زنان در این نوع معماری موجب خلق معماری جدید متناسب با روحیه و نیاز زنان می شود،

 

برای مثال در طراحی نمای ساختمان حتماً فضایی را برای آویزان كردن گل و درختچه در نظر می گیرند یا در طراحی داخلی فضای مسكونی به تعداد اعضای خانواده جالباسی و كمد تعبیه می كنند.»

● معماری سنتی ایران را زنده كنیم

«مسأله، معماری زنانه یا مردانه نیست، زنان باید تشویق شوند تا در عرصه های مدیریتی و ساخت وساز حضور فعال تری داشته باشند ضمن آن كه پس از انقلاب، زمینه حضور پررنگ تر زنان در عرصه های حرفه ای و مدیریتی فراهم شد.» فریدون رضوی كیا، رئیس بنیاد علمی پژوهشی معماری و شهرسازی ایران با بیان این مطلب و این كه باید از توانایی زنان معمار به نحو مطلوب استفاده شود، می افزاید: «در حال حاضر فضای مسكونی به عنوان محل كاری كه زنان خانه دار بیشتر وقت خود را در آن می گذرانند، متناسب با نیازهای و ویژگی های آنها طراحی نشده و این در حالی است كه در معماری سنتی ایران به این ویژگی ها تا حد زیادی توجه شده است. برای مثال بیشتر خانه های قدیمی دارای اندرونی و بیرونی بودند و بانوی خانه به راحتی می توانست كارهای منزل را به دور از چشم میهمانان انجام دهد و در آشپزخانه ها نیز همه وسایل در دسترس زنان قرار داشت. اما هم اكنون كابینت آشپزخانه ها به قدری بلند طراحی می شود كه دست مردان خانه هم به آن نمی رسد! وی با بیان این كه بخش اعظم طراحی های فضای مسكونی به ویژگی های فرهنگی جامعه بستگی دارد، می گوید: «معماری قبل از آن كه به جنسیت وابسته باشد به فرهنگ آن جامعه وابسته است.

 

معمار، زن یا مرد نخست باید اطلاعاتی از زیست بوم و فرهنگ آن منطقه به دست آورد و سپس با نگاه جامعه شناختی فضایی را با كاربری های مختلف خلق كند. رضوی كیا به ایجاد فضاهای شهری ویژه بانوان در چند سال اخیر اشاره و تصریح می كند: «ساخت پارك، ورزشگاه، دانشگاه و مؤسسات آموزش فنی و حرفه ای ویژه زنان از جمله اماكنی است كه در سال های اخیر برای آن ها طراحی شده است.وی به تمركز بالا و ظرافت زنان در معماری اشاره می كند و معتقد است: در بیشتر كشورهای توسعه یافته مرمت آثار معماری به زنان سپرده شده است.

 

افزایش قابل ملاحظه زنان معمار واقعیت انكارناپذیر جامعه ایران است. زنی كه امروز نیمی از جامعه است، زن دیروز كه در خیابان بن بست زندگی می كرد، نیست، بلكه موجودی است كه در شاهراه بزرگ ارتباطی زندگی می كند و همه اطلاعات را كسب كرده است. قدرت زن به معنای اعمال زور نیست، بلكه به معنای «اختیار داشتن» برای عمل در مسیر شهری نوین است .