مقاله پست مدرنیسم؛ خرده روایت هایی بر اصالت مکان و عبور از فضای انتزاعی

[zahra22 19,501]

فضا به خودی خود مفهومی بدیهی نیست. معنایی به مراتب گسترده تر از تعاریف نسبتاً ساده فیزیکی یا طبیعی که به طور ضمنی در مباحث مطرح می شود و یا ابعاد سه گانه جهان بیرونی یعنی به تواترها، جدایی ها و فاصله های میان افراد، میان افراد واشیا و ميان اشیا . در واقع شدت واقعه وتأثیر آن صور متفاوت مفهوم را منتزع می سازد.یعنی ساخت به واسطه ی عناصر زنده و الگوهای مشخص رویدادها در تعامل با هندسه ای ظرفیت ساز.ظرفیت گذار،ظرفیت گریز،ظرفیت تشکّل و تشخّص.

تبلور درک فضا ریشه در سازمان یافتگی های متفاوت آن و در باورهایی نمادین و اسطوره ای، دینی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی وغیره دارد تقسیم فضا نمی تواند به صورتی خود به خودی و بی نظم اتفاق افتاده باشد. ذات این تقسیم بندی مجموعه هایی پویا از « صحنه» ها که نظامی از فعالیت ها را درون خود جای می دهد تشکیل می دهد. هر صحنه ، مکانی با فعالیتی ویژه است که رفتارها را در قالب های زمانی/مکانی جای می دهد. کالبدی برای فعالیت های انسانی که بر قواعد معین و روشنی استوار گشته است. ارتباط میان شکل- بدنه، ساختمان های محصور کننده، یکسانی و یا گونه گون بودن آن ها، ابعاد مطلق این بدنه ها نسبت به پهنا و درازای فضایی که در میان گرفته است، زاویه گذرهايي که به آن می رسند و یا عناصر سه بعدی دیگر.فراگرد ساخت واقعیت از طریق ادراک و نماد سازی است که فرآیند ارتباط شکل می گیرد و کیفیت این ارتباط به اطلاعات گزینش شده فرد از فضا وابسته است که باورها و تصورات او را از جهان خواهند ساخت.

لـِـفـِـر «تولید فضا» را نه یک پدیدة طبیعی یا استعلایی بلکه یک تمامیت تاریخی و یک توليد اجتماعی می داند. در واقع فضا از یک سو تجربة حافظة تاریخي و از سوی دیگر تجربة زندگی روزمره است. تغییر بازیگران، تغییر موقعیت ها، تغییر عملکردها، ارزش ها، نوع معیشت و روابط، همگی بر تغییر فضای تولید شده اثرگذاری کرده اند. آنچه در واقع برای انسان ها اهمیت بیشتری دارد، فضای اجتماعی است و تقابل کلاسیک میان فضای فیزیکی (طبیعی) و فضای ذهنی چندان قابل توجه نیست.

رفتار های اجتماعی بر پایه ی چهار سازه اصلیِ فرصت ،نیاز،انتظار و معنا استوار است و مدعای اصلی اندیشه مزبور این است که هر نوع رفتار کنشگر،اعم از فردی و جمعی، در هر سطح و حوزه ای ،به کم و کیف وآرایش این چهار سازه وابسته است.

از سوی دیگر گونه های مختلف رفتار در/با محیط از یک سو ریشه در درونیات فرد داشته و از سوی دیگر به کیفیات محیط در پذیرش فرد و گونه رفتار بستگی دارد. این گونه ها در پنج دسته ی پرخاشگرانه،آشتی جویانه،عقلگرایانه،آشفته کننده و ابراز گرایانه دسته بندی میشوند که نتیجه ی مطالعات ویرجینیا ساتیر است .از آنجا که شواهدی موجود است که نشان می دهد رفتار افراد بازتاب "شخصیت" و "صفات" صرف آنها نبوده و بازتاب شرایط آنها است ،نقش ژئوپولیتیک ساخت و سازماندهی فضا در پیکربندی رفتارها،ارتباطات و خواستهای عمومی بهتر مشخص میشود.

در نظریه ی مکان رفتارِ بارکرکه در دهه ی پایانی قرن بیستم مطرح گشت ، مکان تعیین می کند که چه نوع از رفتار در فضا مناسب می باشد و در پی آن می تواند یا می باید اتفاق بیفتد. رفتارها در مکان خاص بی نظیر و منحصر به فرد بوده و تابع محیطی که در آن روی می دهند می باشند. مفهوم زایی بارکر، اجازه ی درک ارتباطات محیط رفتار طوری که می بایست به شیوه ای خاص برای رسیدن به اهداف مختلفش سازمان دهی شود را می­دهد. مکان های رفتار ساختارهای پویایی هستند که در طول زمان تکامل پیدا می کنند .

دیدگاه استطاعتهای فضای گیبسون به میزانی که محیط­های ساختگی یا طبیعی مورد استفاده قرار می گیرند اشاره دارد، همان گونه كه نقش های مردم، ارتباطات و فعالیت های در محیط تغییر می کنند، تغییر می کند. همان گونه که مردم ظرفیت های شناختی موثر و رفتارهایشان را توسعه می دهند، منابعی که محیط نیز عرضه می دارد تغییر می کند. بنابراین، به نظر می رسد که محیط دارای بعدی گسترشی است.گسترشی در عملکرد،اهداف ،ارزیابی و در نهایت تصویر سازی اجتماعی که خود هویت و معنایی برای مفهوم فضا منتسب می سازد .این انتساب در فضای اجتماعی آرام دموکراتیک به ساخت سرمایه های درون فردی و گروهی واجتماعی منتج می گردد اما در فضای نا آرام سیاسی و برای مردم در حال مطالبات سیاسی- اجتماعی شکلی دیگرگون را می گیرد.در واقع شناخت پیکربندی فضا ها می تواند در شکل گیری تشکل ها و نهادها با خواست های مختلف بسیار پر اهمیت باشد و عرصه ی حضوری فراهم آورد که همان گونه که روزی نشان اقتدار حکومت ها و دولت ها بوده امروز زمینه ی تعاملات و تعارضات گردد.

[zahra22 19,501]

از سوی دیگر مبحثی پیرامون نابودی مکان در سالهای اخیر مطرح گشت که تناقضاتی را با آنچه پیش از آن ذکر شده بود در خود داشت و این تناقض از جایگاه دید منبعث می گردد .چرا که پدیده ی فعالیت مطالبه ای از نگاه گروه عامل فعالیتی است دمکراتیک و از سوی گروه مخالف اغتشاش و بی نظمی و متنافر با آزادی های عمومی .اینجاست که مسئله ای رخ می نماید که در نقد فضای اندیشه ای و تعاملی پست مدرن قابل رهگیری است.در واقع فضا بودگی به واسطه ی ظرفیت پذیرش فعالیت و گسترش معنایی آن به زعم گروه دیگر به نابودی فضایی تعبیر می گردد.اینجا که تعاریف به چالش کشیده می شوند و ابهام در مفاهیم و معانی مرتبط در برنامه ریزی فضایی و پیکر بندی به وضوح پدیدار می گردد .این چالش نه تنها در فضای عمومی که به فضاهای نیمه عمومی و خصوصی نیز کشیده شده تمام ابعاد خاطره ای و معنایی و ادراکی را با بحرانی نا آشنا روبرو می سازد که منتج از ذات چندبعدی پدیده ی پست مدرن در این سالهاست.حال اگر ریشه ی واژه را در ساخت روزنبرگی ان از مفهوم فرهنگ توده و تغییرات حادث بر فرهنگ و اجتماع بدانیم تعبیری سازمان یافته ترقابل لمس می گردد که بسط آن در این مقال نمی گنجد.اینجاست که مفهوم فضای دیفرانسیل شکل ملموس تری به خود می گیرد.

فضای دیفرانسیل در امتداد تاریخی دو گونه ی فضای مطلق و فضای انتزاعی شکل می گیرد و به شدت وابسته به ساحت های فکری دهه ی اخیر است اگر چه زمان مطرح شدن آن به دورتر باز می گردد. فضای دیفرانسیل فضایی است که در آن استفاده کنندگان در موقعیت سلطه قرار دارند؛ زمان به یک منبع بدل شده است؛ این فضا فضایی خلاق برای عشق، هستی و کار است. این فضا فضایی مبهم، متحرک، خالی، موقعیتی و رابطه ای است. فضایی خالی برای بازی و دیدار.این جاست که زمان و تولید در ساخت به شدت فضا اهمیت می یابند و جای استقلال زمانی و امکان را می گیرند.فراتر از بعد نیاز حوزه ی فضایی خلاق ،زایا و رمز آلود بوجود می آید و رفتارها گاه با همان شکل پسین خود معانی جدید و مطالبات نویی را خواستار می گردند .ظرفیت چالش و یا همزایی در همسویی و یا تقابل دو سویه ی قدرت قابل بررسی است .نظام ارزیابی دچار مسئله ی ساده اما لاینحل می گردد چرا که تغییر و تفاوت بازنمود بازتولید اساسی و ارزشی گشته که به سختی در مقابل گزاره های زایده ی اندیشه ی قدرت سر فرو می آورد.گاه این تقابل یه هزلی منجر می شود که نتیجه ی تلاش سازندگان فضا در تعبیرهای منفعت طلبانه از مفاهیم قانون،عرف و حتی امنیت محیط است.فضای دیفرانسیل قابلیت گسترش بی حد خود را در محیط مجازی تجربه می کند اما محیط فیزیکی نیز توان انتساب یه چنین مفهومی را داراست.

فضای جدید زاده نمی شود مگر اینکه تفاوتها به نظر کشیده شوند.این نو فضا ی زاده شده و گاه جهش یافته از شکل های جدید تعامل انسان و محیط پیرامون و باز نمود گونه های متفاوت هنجارها شکل می گیرند.همین تفاوتها در راستای خواست های روزمره و گسترش قلمروهای متعدد سازنده ی فضاهای دیفرانسیل هستند.چنان که دیبورد[1] اذعان می کند زندگی روزمره دارای مرزی تقریبا مشخص است ،مرزی میان بخش های قابل کنترل و غیر قابل کنترل زندگی.مرزی میان روش های تولید کنترل شده و تجربیات غیر فابل کنترل.همین تجربیات کنترل نشده است که نه تنها به بازتولید روابط جدید میان فردی و میان فرد-محیط می انجامد که محل ارائه ی خواست ها ی جدید فرا فیزیولوژیک گشته کیفیت فضایی را به سوی نیازهای سطوح بالاتر در هرم مازلو سوق می دهد.

ظرفیت های شناخته نشده ی فضا-فرد به ساخت مناسبات جدید و گاه تجربه نشده ای می انجامد که بعد فرهنگی –اجتماعی وحتی بعد زمانمند و معنایی فضا را تعریف می کند. سه گانه ی بزرگ استفاده کننده ،تولید کننده و تقلید کننده درگیر اختلاطی جدید می گردند که ذات روزگار امروز است .تلفیقی از مرزها و مفاهیم نوعی برنامه ی جدید فضایی بوجود می آورد که حتی ذائقه ی زیباشناختی فضا را نیز دستخوش تغییر می کند.

دگردیسی فضا حاصل تغییرات حادث بر زندگی روزمره و مناسبات اجتماعی و فرهنگی از یک سو و تقابل زیرکانه سویه های سازنده ی قضا از سوی دیگر است که شناخت وادی و نحوه ی تغییر آن بسیار پیچیده می نماید . به طور خلاصه با بررسی نظریه های مربوط به رابطه ی انسان –محیط و گونه های رفتارهای حادث شده در فضاهای امروزی از یک سو و با توجه به مولفه های ساخت فضا و تغییرات تاریخی متناظر آن این نتیجه دور از ذهن نخواهد بود که نظریه های دترمینیستی و کنش گرا با وجود اهمیت تاریخی در فضاهای امروزی چندان محلی از اعراب نداشته و نظریه های تعامل گرا مانند مکان رفتار و استطاعت مکان با ساخت های فضایی موجود نزدیکی بیشتری دارند .حال آنکه با تغییر محتوی نظری پیرامون مبحث فضا و به ویژه گذار از فضای منتزع به دیفرانسیل نقش حضور و تولید انسانی و مناسبات انسانی-محیطی بسیار پر رنگ تر گشته به نحوی که زمینه ی برتری مولفه های انسانی و معنایی بر مولفه های عملکردی و کالبدی فضا قراهم آمده است.

 

نوشته : امین حشمتی